Ave Theresa

Thaleia – komedie

Som masterstudent i Japan tok eg eit fag kalla «Approaches to World Literature». Professoren var ein ung tyskar, og timane hans var engasjerande. Det var likevel ikkje det mest populære faget; til saman var vi fire studentar i klasserommet det semesteret: meg, to japanske studentar og ein kinesisk.

Ein dag gav professoren oss fotokopiar frå Dictee. Eg hadde høyrd om korkje boka eller forfattaren Theresa Hak Kyung Cha. Det var dessutan vanskeleg å setje ein sjanger på utdraget vi hadde fått. Somme sider hadde tekst på fransk, andre på engelsk. Andre stader var det kinesiske teikn. Prosa, poesi og udefinerbare, gåtefulle brotstykke i stakkato. Det var som om språket var knust. Slått i bitar, for så å ha blitt limt saman igjen. Innimellom tekstane var det fotografi og illustrasjonar. Ein anatomisk modell av dei indre organa i halsen, dei vi brukar til å snakke med. Eit kart over Koreahalvøya. Portrett av alvorlege kvinner, handskrivne notat og brev, eit ørkenlandskap med kampesteinar i framgrunnen.

Min første reaksjon var: Kva er dette?

Førsteutgaven av Dictee (1982), utgitt av Tanam Press.

Eg bladde gjennom sidene og kunne ikkje skape meining av alle desse ulike fragmenta. Dei stod for meg som ubegripelege. Eg veit ikkje heilt kvifor, men eg vart sint. Som om teksten hoverte, kalla meg dum. Eg stilte meg på bakbeina.

Dagen då vi skulle gå gjennom Dictee, gjekk eg inn i klasserommet med ein djup motvilje. Ein av dei japanske studentane, lat oss kalle han Y, hadde fått i oppgåve å presentere verket for klassa. Han var sjenert, flakka ofte med blikket i samtalar. Men han fann ein tryggleik i det faglege. Gjennom den neste timen leidde han oss gjennom verket. Stegvis gjekk han gjennom utdraget vi hadde lese. Han forklarte oss dei tallause referansane i teksten, viste oss samanhengane. Eg hugsar lite av det han faktisk sa, men i løpet av den vesle timen han snakka, forandra han synet mitt totalt. Og brått var desse sidene som eg hadde hata, blitt kunst.

Etter timen kjøpte eg boka med ein gong. Når eg no blar gjennom utgåva mi, fem år seinare, er ho full av markeringar. Denne teksten er eit forsøk på yte Dictee rettferd, slik Y gjorde i klasserommet den dagen.

Kleio – historie

Theresa Hak Kyung Cha vart fødd i Busan i Korea i 1951. Dette var midt under Koreakrigen. På sekstitalet flytta familien hennar til USA og slo seg til i San Fransisco Bay Area. Ved den katolske jenteskulen Convent of the Sacred Heart High School studerte den unge Cha vestleg klassisk kunst og språk. Ho lærte fransk og gresk og las dei vestlege klassikarane. Ho song dessutan i skulekoret. Seinare studerte ho kunst og skriving på University of California i Berkeley. Cha kombinerte ofte ulike medium i arbeidet sitt og jobba særleg med performance, video og tekst. Interessa for å blande ulike inntrykk er også tydeleg i Dictee.

Polyhymnia – heilag dikting

Kvar fredag før høgmessa tek studentane diktat, dictée, skriv Cha i eitt av kapitla. Såleis er det religiøse og det språklege tett samanknytt. Boka opnar også med fransk diktat. Avstumpa setningar med nonnenes formaningar inkludert: Punktum her, linjeskift her. Jentene omset katolske bøner og lærer om Guds mor, Maria møy. Den evig sjølvoppofrande Maria, lidinga og stilla hennar. Kvinnelege martyrar og helgenar tek stor plass i verket. Kvinner som kjempa mot totalitære regime, kvinner som mista livet i kamp. Ein stad får vi sjå bilete av skodespelarinna Renée Falconetti i rolla som Jeanne d’Arc frå stumfilmen La Passion de Jeanne d’Arc (1928). Ho er snauklipt. Det blanke blikket er bedande, men hovudet heva. Den so vidt løfta haka som eit spørsmål: Gjer de dette mot meg?

Kalliope – episk dikting

I eit anna kapittel får vi lese om den koreanske fridomsforkjemparen Yu Guan Soon. Fotografiet hennar er fullt av sprekkar. Auga lagde i skugge, munnen stram. Guan Soon var barn då det japanske imperiet annekterte heimlandet hennar og starta koloniseringa av Koreahalvøya. Under kolonistyret (1910–45) var koreanarane tvunge til å kommunisere på japansk og ta japanske namn. Morsmålet blir ulovleg, ei så vidt høyrbar kviskring i mørkeret. Dictee er på mange måtar ei historie om undertrykkinga av det koreanske folket. Kva gjer det med deg når språket ditt er forbode? Kva gjer det med deg når du må bruke kolonisten sitt språk?

I eit av kapitla får vi lese om mor til Cha, som var fødd i eksil i Mandsjuria. Ho jobba som lærar, og var tvinga til å bruke japansk som arbeidsspråk. Lærarane ved skulen, alle koreanske, måtte prate på japansk seg imellom.

Vi følgjer livet til mora fram til frigjeringa av Korea etter andre verdskrigen, vidare til Koreakrigen og nytt eksil i USA. Igjen blir ho mistenkeleggjort og tvinga til å snakke på eit nytt språk, denne gongen engelsk. Språk er negativt definert i Dictee. Når ein blir tvinga til å prate kolonisten sitt språk, er det beste alternativet ofte å teie. Somme gongar greier ein ikkje anna.

Urania – astronomi

Likevel kan ikkje stilla vare for evig. Cha påkallar dei ni musene til å hjelpe ho å fortelje om dei ulike kvinneskjebnane som Dictee femner om. Kvart kapittel i boka er namngitt etter ei av musene, og gjennom gudinnene vekker Cha språket, minna og historia til live igjen. Tale er mogleg, men det krev innsats, arbeid:

Dead words. Dead tongue. From disuse. Buried in Time’s memory. Unemployed. Unspoken. History. Past. Let the one who is diseuse, one who is mother waits nine days and nine nights to be found. Restore memory. Let the one who is diseuse, one who is daughter restore spring with her each appearance from beneath the earth.

Evterpe – lyrisk dikting

Under arbeidet med denne teksten lyttar eg til gamle opptak av oldemora mi som syng Schuberts «Ave Maria». Oldemora mi var operasongarinne. Eg møtte ho aldri, ho gjekk bort lenge før eg vart fødd, men faren min har sendt meg opptak som han gjorde av ho i ungdomstida si. Når eg lèt att auga og lyttar til røysta til oldemora mi, er det som om tida tek slutt, eller som om all tid eksisterer på same tid. Vi er i same rom. Effekten av å lytte til oldemora mi liknar effekten Dictee har på meg. Cha kallar på eit kor av kvinner frå ulike tider og stader, og vi kan høyre røystene deira. Dei transcenderer tid, rom, historie, geografi, dei er i stova mi og snakkar til meg gjennom Cha, gjennom den som deklamerer, gjennom diseuse.

Melpomene – tragedie

I år er det 40 år sidan Dictee vart publisert; det er også førti år sidan Cha vart drepen. Berre nokre dagar etter at romanen vart gitt ut, vart ho valdteken og myrda av ei tryggleiksvakt i bygningen der ho arbeidde i New York. Ho var på veg til å ete middag med ektemannen sin. Ho var trettiein.

Drapet på Cha er eit faktum eg både vil og ikkje vil fokusere på i denne teksten. På den eine sida vil eg ikkje redusere forfattaren til ein tragisk figur med ein tragisk lagnad. På den andre sida er det viktig. Kvinners liding er ein så fundamental del av arbeidet hennar at eg ikkje kjem utanom. Ho brydde seg om urettferda kvinner hadde vore utsette for oppigjennom historia. Når eg les Dictee, er eg viss på at ho var sint på deira vegner, slik eg er sint for ho.

Erato – kjærleiksdikting

Dei mest tilfredsstillande kjærleikshistoriene er ofte dei der hat blir forvandla til kjærleik. Der det er nettopp dei kvalitetane som ein hatar, som endar opp med å vinne ein over. Første gong eg vart eksponert for Dictee, var det den kompromisslause haldninga i teksten som frustrerte meg mest. Ingen fotnotar forklarte det som stod på fransk, kinesisk eller koreansk. Hadde eg ikkje tilfeldigvis spurt ein franskmann om hjelp, hadde eg ikkje oppdaga at den franske teksten er full av feil. Og hadde eg ikkje studert japansk, hadde eg ikkje forstått dei digre kinesiske teikna som fyller nokre av sidene. Cha var ikkje interessert i å vinne lesaren over, i å forklare kva ho gjorde. Ho berre gjorde det. Det er det som gjer Dictee til eit eineståande verk, førti år seinare.

Terpsikhore – kordans

Den dagen for fem år sidan, då Y gjekk gjennom Dictee, var det ein ting han sa som overraska meg. Forfattaren likte å lære fransk, sa han. Basert på diktata, basert på den strenge disiplinen på jenteskulen, hadde eg aldri trudd at ho hadde funne glede i språket. Seinare har eg lese at Cha reiste på utveksling til Paris og lærte seg språket flytande. Eg veit ikkje kvifor, men eg vart så letta. Tenk – språk var ikkje berre smerte, men også ei kjelde til glede!

Då han sa det, såg eg for meg den unge jenta på skulebenken, stolt over å ha skrive av ei bøn riktig. Eg såg for meg at ho las det ho hadde skrive høgt under det strenge blikket til nonna. Kanskje snubla ho i ein spesifikk lyd, kanskje i r-en. Men når tunga har gjort ei uvand rørsle mange nok gongar, er det ikkje ubehageleg lenger. Muskelen venner seg til det. Og ein dag har den lyden som var så vanskeleg i starten, blitt automatisk. It rolls off the tongue. Det som er fint då, er at smerta er borte. Det som er fint då, er at du endeleg kan snakke.

*

KJELDER:
Cha, Theresa Hak Kyung. (Red. Lewallen, Constance M.) Exilee and Temps Morts: Selected Works. University of California Press (2022)
Lewallen, Constance M. The Dream of the Audience. University of California Press. (2002)