Eg held fram i same spor

Akademia som pleieheim for kunstar­ter i terminalfasen: La heller romanen døy med støvlane på i rennesteinen enn å stiga innanfor desse portane der suk­kertøystripete teoretikarar tilbyr han ein illusjon av varme medan dei fører han i sakte dansar, spelar bingo med han og blunkar til kvarandre når han gaular frå gåstolen om gamal stordom. Filister­prosenten er truleg ikkje større innan for elfenbeinstårnet enn utanfor. Det er vanskeleg å motstå nostalgien for eit allment publikum som venta seg litt underhaldning for pengane dei brukte på bøker; vanskeleg ikkje å føretrekkja eit system der lønsarbeidarar subsidier­te gode forfattarar av tvilsame grunnar, framfor eit system der professorar i faste stillingar subsidierer tvilsame for­fattarar av gode grunnar.

I store delar av det tjuande hundreåret hadde USA ein robust nasjonallitte­ratur og eit publikum som med berre ei mild overdriving kunne kallast allment. Det eksisterte eit slikt fenomen som ein roman alle sjølvdefinert siviliserte amerikanarar tykte dei burde ha lese. For forfattarane innebar førestillinga om ein nasjonal kultur – og at ein roman kunne spela ei rolle for den – eit visst ansvar for å venda seg til denne kulturen. Og det faktum at eit stort segment av folket dyrka kultur ved å kjøpa romanar, gjorde det mogleg for ambisiøse unge romanforfattarar å førestilla seg skrivinga som eit yrke for livet.

Når eg i dag prøver å koma på amerikanske romanforfattarar som kunne reknast for å vera kulturelle autoritetar, byrjar og sluttar lista med Toni Morrison. (Under press ville eg kanskje lagt til Saul Bellow, Michael Crichton, Tom Wolfe og Stephen King.) Det vert natur­legvis ofte hevda at det var sunt for den litterære kulturen i landet å kvitta seg med tanken om eit allment publikum; at ein påstått universell «amerikansk» kultur ikkje var stort anna enn eit instrument for ivaretaking av ein kvit, mannleg, heteroseksuell elite, og at for­fallet berre er den velfortente frukta av ein utarma tradisjon. På universitetsområda får ein høyra at det ikkje lenger finst noko Amerika i eintal, berre ulike «Americas»; at det einaste ein svart, les­bisk newyorkar og ein baptist frå Georgia i sør har sams, er det engelske språket og den føderale skatten. Likevel er det stor sjanse for at både newyorkaren og Georgia-baptisten sit klistra til Simpson-rettssaka på TV, at begge strevar med å skaffa seg sjukeforsikring, at begge har jobbar som er truga av arbeidsflyten til oversjøiske land, at begge innhalerer forureinsa luft, at begge har brør i marineinfanteriet, at begge vert drivne inn i kynismen av reklamen, at begge spelar lotto, at begge drøymer om femten minutt i rampeljo­set, at begge er demokratar, at begge tek Zoloft og at begge er avstandforelska i Uma Thurman. Dette er aspekt ved den amerikanske røynsla, som det inntil nyleg var romanforfattaren si oppgåve å setja i eit meiningsfylt, fantasieggjande samband med den einskildes angst og suter. Det nye mangfaldet blant skjønn­litterære forfattarar er kjærkome, men det ser ut til at oppgåva med å tala på tvers av (multi)kulturelle grenser – at den svarte New York-lesba omtalar den røyndomen ho deler med den kvite sør­statsmannen, og omvendt – er oppgje­ven. Ikkje oppgjeven av skort på mot eller vidsyn, men fordi det beint fram ikkje lenger finst ein heim, ei scene, ei plattform for fiksjon som tek mål av seg til å vera bindestreksfri «amerikansk».

Den siste ambisiøse romanen som rydda seg plass i nasjonens førestillingsverd, var Forfengelighetens fyrverkeri, og alt i 1987 sleit Tom Wolfe med å halda seg eit halvt hestehovud framfor overskrifter som overgjekk fiksjonen. Sherman McCoys etterfylgjarar i den folkelege fantasien har ikkje vore forfat­tarskapte, dei har kome frå den «verke­lege» verda: Claus von Bülow, Ross Perot, David Koresh, Tonya Harding, Kurt Cobain, Menendez-brørne, O.J. Simpson – ikon med historier som utfaldar seg i sanntid og stundom slår gneistar av meir allmenn interesse på sitt felt (populistisk opprør, ungdomleg framandgjering, rase i USA), men som i hovudsak er rein underhaldning, umediert og meiningslaus. Her i landet føretrekkjer ein tydelegvis forteljingar i denne forma; det naturlege utvalet, med marknaden som hovudarena i dag, har favorisert Lorena Bobbitt og River Phoenix framfor Rabbit, Yossarian og Garp. Men som romanforfattar ser eg eit alvorleg tap i og med desse preferan­sane. Eg reknar fiksjonsfiguren Jay Gatsby som ikkje berre meir represen­tativ for si tid og for den amerikanske røynsleverda enn t.d. den verkelege Charles Lindbergh, men òg som eit langt rikare uttrykk for paradoksa ved menneskelivet i det heile.

Den teknologiske konsumkulturen er eit infernalsk maskineri. Dagens amerikanske forfattarar står andsynes ein kommersiell kultur med totalitære trekk som kan samanliknast med den politiske totalitarianismen som to gene­rasjonar av austblokkskribentar måtte stri med. Å ignorera dette er å bli uve­sentleg. Men ved å gje seg i kast med det risikerer ein på hi sida å skriva fik­sjon som seier det same om att og om att: Teknologisk konsumkultur er eit infer­nalsk maskineri, teknologisk konsum­ kultur er eit infernalsk maskineri ... Andsynes dette overveldande nye vilkå­ret, denne oppdemminga og drene­ringa av den litterære hovudstraumen som korpset av kulturingeniørar står for, ser eg tre ulike far den resterande straumen av litterær produksjon kan fylgja på si ferd mot havet. Det fyrste og mest vitale er det nytribalistiske: Homo­file, lesbiske, afrikansk-amerikanske, asiatisk-amerikanske og latino-forfatta­rar skriv for ulike publikum på leit etter sjølvforståing. Identitetspolitikken kan til sist koma til å avla sin eigen variant av totalitarianisme, men han er i det minste ei forfriskande avveksling frå McLife i Amerika; og ved å dyrka fram ein ny generasjon lesarar gjer skribentar som Terry McMillan, Jessica Hagedom, Dorothy Allison og Amy Tan oss alle ei teneste.

Så har vi det pittoreske elveleiet med fiksjon som vert produsert og konsumert av akademikarar – eit ørkenlandskap av nostalgi, middelmådigheit og postmodernistisk pannerynking der det meste er like lite skadeleg eller uunnverleg som poesien i småblada våre. Vi kan utan tvil venta oss stendig fleire «lyriske» romanar frå ymse uni­versitetsforlag med studentar og profes­sorar som hovudpersonar. Ein dystrare trend er den aukande litteraturkritiske forelskinga i «revolusjonerande» medie­teknologi og den «subversive» sida av populærkulturen. Så lenge det fanst ein litterær hovudstraum, kunne avantgar­dens ugjestmilde våtmarker spela ei viss reinsande rolle. Skribentane som forma den folkelege førestillingsverda kunne utnytta dette reservoaret av formeksperimentering, denne tøyinga av det tillatelege, botnskrapinga av men­neskeleg elveslam: heile dette bohem­landet. Og så livgjevande det var å søkja tilflukt hjå Hawkes og Burroughs etter nær å ha drukna i Bellows eller Mailers overflod. Men når berre avantgarden er att – når rebellane som heldt etablisse­mentet i age, sjølve er lagde i helgen­skrin på parnasset – står vi utan nokon opposisjon. Eg ser for meg ei akade­misk verd (og spår ein nasjonallittera­tur produsert av akademikarar) fortapt i fantasiar om overskriding og subversi­vitet som berre vil stadfesta for ungdomen, med sitt fine øyre for pisspreik, kor komplett irrelevant litteratur er. Eg kjenner det ofte slik at det beste vi skri­bentar kunne gjera for å fremja det lit­terære livet her i landet, var å gje ut halvparten så mange romanar og halda dobbelt så mange litteraturkurs, om ikkje anna så for å fortrengja ei tilsva­rande mengd teoretikarar som har gløymt kvifor romanar vert skrivne, og kvifor folk som ikkje er Ph.D.-kandida­tar, kunne ha interesse av å lesa dei.

Endeleg har vi den gamle kanalen med kommersielt livskraftig skjønnlitteratur som boksleppa kvar vår og haust stadig fyller med strie straumar når ymse trauste torehausar (som Morrison, Updike, Oates, Stone, Roth, Smiley m.fl.) tømer seg; i nokre veker kan du stå ved bredda og sjå den litteræ­re elva fløyma med fordums prakt. Eg har likevel små voner til publikumet for slik fiksjon. Magekjensla seier meg at snittalderen nærmar seg seksti, og at dei snart vil skli ut av forsikringstabellane. Den konvensjonelle visdomen i forlagshusa tilseier opplagt at ein roman av ein forfattar utan merkevarenamn no bør ha eit nokså medievenleg konsept for å fengja i dei spreidde restane av det som eingong var eit «allment» publikum. Prognosen for hovudstraumen er meir kortfatta og enkel litteratur og auka til­passing til filmmediet; ingen unge av typen William Gaddis eller John Barth vert oppmoda om å prøva seg.

Korleis vil det så gå med oss forfattarar som er så gamle at vi er oppflaska med Dickens og Proust, The Recognitions (Gaddis) og Gravity's Rainbow (Pynchon), og har forma vårt sjølvbilete i samsvar med det, men er unge nok til å bli for­elda før pensjonsalderen? Medievenlege konsept gjer meg etter kvart berre fiendsleg stemt, og kjenslene mine for den akademiske verda treng ikkje nær­mare presentasjon. Det verste av alt er at eg er stammelaus. Eller rettare sagt: Mi eiga stamme av kvite amerikanske menn har det for travelt med å tena pengar eller vera deprimert for ikkje å tena pengar, til å sysla med stamme­eventyr om forretningar og depresjon. Eg har faktisk ein mistanke om at mi stamme aldri har vore vidare interessert i forteljingar om seg sjølv, at det «allmenne» publikumet som nasjonallitteraturen vår ein gong hadde, alltid hovudsakleg var kvinneleg, at dei kring 1973 endeleg vart leie av å motta nytt om verda gjennom eit (ofte sjåvinistisk) mannsperspektiv, og at det var slutten på det «allmenne» publikumet.

Dersom medierevolusjonen verkeleg er i ferd med å gjera fiksjon à la Dickens, Proust og Pynchon avleggs, er det fordi sjølve grunnsetningane og det fundamentale prosjektet slik fiksjon spring ut av, og er på veg ut. Eg går her ut ifrå at dei fleste verk innanfor den seriøse litte­raturen deler visse drag: ei tru på indivi­det; ei «pessimistisk» overtyding om at verda (eller historia, eller lagnaden, eller Gud) alltid vil vera glupare enn mennes­ka; ein skyldnad til å mediera mellom forfattarens subjektivitet og den verda ho lever i, ved å underleggja subjektivite­ten dei strenge krava til konvensjonell form og permanent språk; og heile det batteriet av verdiar som utgjer det «men­neskelege», frå ærlegdom og ansvar til kjærleik og meining.

Om du trur på desse menneskelege verdiane, er det mogleg å halda fram å tru på litterær fiksjon som, om ikkje anna, ein reiskap for å ivareta dei, d.v.s. å halda oppe eit skin av relevans for dei. Og det finst to former for tru på fiksjonen: Du kan tru desperat på han, slik døyande trur på Gud sjølv om han openbert ikkje vil berga dei; det vil seia å tru berre fordi trua kan foredla og styrkja og gjera livet meiningsfullt og vakkert. Eller du kan tru på det meir rasjonelle grunnlaget at den gryande mediealderen, trass i alle forsøksvis sjølvoppfyllande profetiar om framtidig hegemoni, ikkje ser ut til å kunna ved­vara meir enn ein generasjon før det heile bryt saman av indre motseiingar og skadelege biverknader.

I den grad denne mediealderen ikkje påverkar verksemda mi som romanforfattar, er eg optimistisk. Sjølv om arbeidet mitt skulle bli påverka, kan eg ikkje la vera å understreka at proble­ma som oppstår i den litterære verda, ikkje kan måla seg med dei som vert skapte i den verkelege verda: mennes­keleg isolasjon, fragmentering, sterkare aksept for krav om umiddelbar tilfreds­stilling, aukande analfabetisme og blind vald, massearbeidsløysas spø­kjelse som robotar og datamaskinar manar fram, og kanskje aller mest rase­ringa av ein ansvarleg politisk diskurs i ein nasjon «på sjølvstyr», med aukande potensial for demagogi, rasekrig og økonomisk katastrofe som konsekvens. Stilt andsynes slike problem er det ikkje lett å la seg øsa opp over nedgang­en i salet av kunstfiksjon mellom stive permar. Eller omvendt: over den interessante nye verda av hypertekst eller den eksplosive auken i datakjelder og ymse interaktivitet (som ingen har greidd å overtyda meg om at menneska med sine knappe dagar vil rekka å dra nytte av). Jamvel dei mest aparte fiksjonsforfattarar, som Gaddis, Pynchon og DeLillo, er oppsette på å stadfesta ei gamal sanning: at utlegginga av dei menneskelege vilkår med formelle og estetiske middel er frigjerande.

Dette at kritikarar og analytisk inn­stilte fiksjonsforfattarar i det siste har oppdaga ei «formkrise», treng ikkje tyda at potensialet for trykt fiksjon er uttømt, berre at epoken med (litteratur­kritisk privilegert) formell nyskaping nærmar seg slutten, og at tida er mogen for at dei dialektiske motpartane til forma – innhald og kontekst – skal venda attende som berarane av det nye. Eg trur at forfattarar som kjem med «nytt» innhald er relativt lite interesserte i, og ikkje så lite skeptiske til, dei teknologis­ke velsigningane som marknadsøkonomien auser over oss. Kven vil setja si lit til framtida når det er det alle laptop­-svingande juniorsjefar gjer medan dei fiskar etter sin prosent av profitten? Kor mange tyske kunstnarar med respekt for seg sjølv var i 1935 interesserte i å feira dei fascinerande endringane som feia gjennom kulturen? Når tidene blir skikkeleg ille, forskansar du deg; du tek opp gamalt innhald til gransking i nye samanhengar; du prøver å ta vare på ting; du er tilsynelatande avleggs. Tenk på Mandelstam, Akhmatova og Brodsky, som i buken til det sovjetiske uhyret heldt fram med å skriva om naturen og men­neskehjarta. Den dagen kjem då den verkeleg subversive litteraturen til ein viss grad er konservativ. Kanskje er det på tide at vi spør oss om dyrkinga av det apokalyptiske ikkje representerer anna enn avmektig jåleri.

Omsett av Bård Eskeland. Opphavleg trykt i Review of Contemporary Fiction 1/1996.