Sint, ung mann

Her kjem Shelagh Delaney. Kamera følger ho ned gata mens ho leikar med bikkja si og snakkar med folk. Ho tar oss med rundt i Salford, Lancashire. Ho viser fram marknadane, snopebutikkane, gatene, ungane. Ho fortel om laurdagane då ho gikk på kino og turen først gikk innom desse sjappene for å kjøpe tyggis og sjokkis. Ho seier at nede ved kanalen er det til og med romantisk. Ja, om ein orkar stanken, då.

Det er tydelig at Shelagh Delaney elskar Salford, heimplassen som har skaffa ho råmateriale til skrivinga. No er ho ein sensasjon i teaterverda, ei knapt 20 år gammal kvinne frå Nord-England som er samtaleemne og publikumsmagnet i London. Debutstykket hennar, A Taste of Honey, skal til og med bli film regissert av den ettertrakta Tony Richardson, mannen som står bak suksessen Look Back in Anger med Richard Burton i hovudrolla.

Shelagh Delaney er blitt kjendis på rekordtid. Ho blir intervjua av BBC, ho er i vekebladene, røysta hennar kjem ut frå radioapparata. Som person er likevel Delaney ikkje heilt som ein skulle forvente, denne dramatikaren som knapt er ute av tenåra, ein bokorm av irsk slekt, ei bombe i lys kåpe med tyggegummi i kjeften.

Framleis er det fascinerande og oppslukande å sjå ho i det dokumentariske materialet som finst. Det ser utvilsamt ut som om ho er ein del av Salford, ja, ho er ei dotter av denne byen, desse brusteinsgatene, desse arbeidarbustadane, dette er kva ho er lagd av, dette er staden som har skapt ho. Dette er det ho kan noko om og som ho jaktar på i replikkane og scenene ho har skrive fram.

Likevel er det som om det er noko feil med dei opptaka. Det verkar som om Shelagh Delaney er i ferd med å vekse ut og opp og vekk frå denne byen. Som om ho er ei plante som held fram med å vekse etter at ho har nådd taket. Ei som ser seg rundt med eit anna blikk, ein person som ser gjennom alt. Det kjem gjerne av at ho er så høg, 182 centimeter, så mykje høgare enn dei husmødrene ho stoppar opp ved og slår av ein prat med.

Effektivt underminerer ho våre forventingar, i alle fall mine forventingar om ung, kvinnelig debutant anno 1959. Ho er kledd i lys kåpe, ho er sjølvsikker, klok, vittig, moderne, annleis. Ho går rundt i Salford med ein naturlig glans og likevekt. Det er ikkje noko unnskyldande eller underdanig ved Delaney. Ho har stige opp som ungt talent, og det ser ikkje ut til at ho synest det er tilfeldig eller har noko som helst med flaks å gjøre. Ho er allereie forfattar, ein genuin forfattar. Ho er open og nysgjerrig og klar for å utforske verda.

Haldninga, det djerve og det trassige, finst òg i brevet som ligg ved manus til debutstykket hennar, det ho sendte til teaterlegenda Joan Littlewood i London og der ho heilt til slutt la til: «Eg vil skrive for teatret, men eg veit så lite om det, eg veit ingenting, har ingenting, unntatt ei vilje til å lære, og min intelligens. Vennlig helsing Shelagh Delaney.»

Det er sjølvsagt ikkje noko sjølvsagt med suksessen ho hadde, å gjøre denne type klassereise på så kort tid som ung kvinne på 50-talet. Å ha ein far som er bussjåfør, å ha besteforeldre som emigrerte frå det lutfattige Irland, å vere ei som ser på seg sjølv som ein type skuletapar, eller som i det minste set seg i scene som ein type skuletapar, men som definitivt har funne ut at ho kan skrive.

Som Delaney sjølv sa: «Eg hadde skrivinga, eg var dead lucky». Ho hadde språket, ho hadde eit øyre for korleis folk snakkar. Ho kunne ta det i bruk, nytte det, ho var drita heldig, ikkje i form av at noko kom dalande ned frå himmelen, men i den forstand at ho var rett kvinne på rett stad. Ho hadde noko i livet som gjorde at ho ikkje trong å resignere eller gå i hundane, slik ho såg folk rundt seg gjøre, overalt, heile tida.

Ho kunne utforske ei verd som kollegaene hadde ignorert, ho kunne skrive fram ein geografi som ikkje var naturlig del av den etablerte, borgarlige teaterverda. Hos Delaney finst inga stiv overleppe, inga høflig tennisspeling i kvite Lacoste-klede. Ho meislar ut replikkar som nok er hennar eigne, men som òg er språket ho snappa opp i sitt heimlige Salford. Det kvikke, vittige, anti-autoritære gatespråket, det som seinare fikk ein passande merkelapp i songen til Salford-bandet The Fall: Northern white crap that talks back.

I met my love by the gas works wall

Salford er akkurat slik ein tenker Salford skal vere. Staden er del av Stor-Manchester, kjent for sine kaier, hamner og ikkje minst for den 58 kilometer lange skipskanalen som opna i 1894 og som knytte Manchester til havet og dermed gjorde det mulig å etablere verdas første industriby. Den tyske, revolusjonære økonomen Friedrich Engels budde i Salford i 30-åra, og var ikkje akkurat smellforelska: «Arbeidarklassens folk bur, nesten alle saman, i fuktige, skitne hytter, gatene rundt er miserable og dritne, lagd utan den minste tanke på lufting, bare med tanken på profitt som skal gå til utbyggar.»

Salford er også byen som blir portrettert i folkesongen «Dirty Old Town», kjent og kjær for mange i versjonane til The Pogues og The Dubliners:

I met my love by the gas works wall
Dreamed by the old canal
I kissed my girl by the factory wall
Dirty ol' town, dirty ol' town

I intervjuet med ITN blir Shelagh Delaney spurt av ein heller klossete og ukomfortabel journalist om kvar ho hentar sin inspirasjon frå, sjølvsagt det mest tåpelige spørsmål ein forfattar kan få, men journalisten gir seg ikkje. Han vil vite om det er heimstaden Salford ho hentar sin inspirasjon frå, eller informasjonen din, som han interessant nok kallar dette. Delaney bare ser på han og svarar elegant og lattermildt: «Kvar elles? Salford er den einaste plassen eg har vore.»

Vel, ho har på det tidspunkt også vore i London. På prøvar, på premiere, i samtalar med kunstnarar, men det er ikkje London, det er Teater-London. Og denne posisjonen, som ung, kvinnelig dramatikar frå arbeidarklassen i nord, er ikkje heilt ukomplisert. Det finst ein pris å betale her.

Shelagh Delaney tok til å få hatbrev i posten. Det var gjerne den tidas kommentarfelt ho mottok via den lokale postmannen, men innhaldet var like perfid og like lite raust: «Du er ei skam, ikkje bare for teatret, men også for heile kvinneslekta, med dine skitne klede og di ureine hud, skjemst du ikkje? Forresten, korleis går det med teddyboy-vennane dine? Går dei rundt med springknivar? Det hadde vore moro om dei brukte dei knivane på deg ein kveld, det hadde lært deg noko om god smak og den gjengen du held deg med.»

Motstanden kom også frå offisielt hald, frå Salford City Council, som komisk nok vedtok at Delaneys stykke ikkje var representativt for byen. Og ho møtte avsky frå lokalavisa, The Salford City Reporter, der ho blei kalt ein genuin kannibal og der redaktøren Saul Reece la til rette for ein type kampanjejournalistikk mot den unge dramatikaren. Dei sette på trykk overskriftar av typen A taste of cash for Shelagh but a kick in the teeth for Salford, og redaksjonelle refleksjonar om at dramatikaren skor seg på heimplassen, «mens det for stakkars Salford og deira dyktige sonar og døtre bare skapar sinne og ønske om å tørke av skitne støvlar på denne forfattaren.»

Shelagh Delaneys suksess og all ståheien utanfor Salford, til og med i hovudstaden sørpå, gjorde likevel at verken myndigheiter eller lokalavis makta å halde fast ved sin smålige, provinsielle hets. Snart stod dei og skrapte på døra hennar. Kunne dei få originalmanuset til oppbevaring på det lokale biblioteket? Kunne dei få eit lite heime-hos-intervju i Duchy Road? Nei, svarte Shelagh Delaney, for ein forbanna gjeng med hyklarar. Ho sendte manuset tilbake til det teatret som først ga ho sitt ja. Og ho svarte lokalavisa: «The Salford City Reporter utfører ikkje sine plikter som avis, og avisa er bare brukande til det ho uansett blir nytta til, som innpakningspapir for fish 'n' chips.»

Den unge dramatikaren meinte opplagt at medgangen var fortent. Ho raste mot filmselskapet som informerte ho om at dei ikkje ville utbetale opsjon for A Taste of Honey før ho fylte 21 år. Ho fann seg ikkje i å bli behandla som eit barn eller som ei nikkedukke. Ho ville ha den summen som stod i kontrakten, og for dei pengane ville ho kjøpe den raude sportsbilen ho hadde sett seg ut. Det enda rett nok med at ho kjøpte seg ein blå Taunus, det må ha vore nokon som fikk snakka ho bort frå det med raud sportsbil. Ingen god idé. Men ho omfamna kunstnarlivet. Ho blei sett på dei rette barane i Manchester. Ho festa med folk som Brendan Behan og Vanessa Redgrave og Doris Lessing. Ho flørta med Albert Finney. Ho deltok i politiske demonstrasjonar mot kald krig og atomkappløp.

Fotografane elska Shelagh Delaney, kamera elska ho, denne uvanlige dramatikaren, så moderne og sjølvsikker på ein naturlig og paradoksalt sky måte. Ho som gikk rundt i desse skitne og regnvåte gatene, promenerte i sin dirty old town. Ho var perfekt for vekeblada og tv-kanalane og ikkje minst var ho ein høgreist drøm for fotografen Arnold Newman, som kanskje tok dei mest slåande bilda av ho, ikoniske og karrieredefinerande portrett, der ho på suverent vis poserer på heimebane.

Springs's a girl from the streets at night

Så var det også her det toppa seg. Dette var Shelagh Delaney på sitt beste, i alle fall på sitt mest profilerte. Det unge geniet, det nye håpet, suksessen frå nord, den unge, sinte jenta som sjølvsagt aldri kunne leve opp til forventingane som fanst. Shelagh Delaney fann snart ut at det offentlige livet heller ikkje var noko å samle på eller trakte etter. Ho likte ikkje å vere i sentrum, det var bare den første merksemda ho hadde sett pris på. Det var bare opptakten som var lokkande. Drømmen. Illusjonen. Lengta. Smaken av honning.

Frå 1968 fram til 2000 gav ho bare eitt einaste intervju. Då kom ho ut av den private bobla for å promotere ein tv-serie på BBC, som ho hadde skrive manus til. Oppfølgaren til A Taste of Honey var også på eit vis dømt til å feile. Det er suksessens forbanning, etter oppturen vil alt bli målt opp mot det som når breitt ut og som blir omfamna av mange. Ho hadde også brote dei fleste reglar då ho skreiv debutstykket, ho hadde skapt sine eigne reglar, kanskje som eit resultat av at ho var ukjent med kodane og det formelle i klassisk dramatikk. Kva gjør du etter det? Korleis bryt du reglane ein gong til? Korleis bryt du dine eigne reglar?

Joan Littlewood, som hadde vore Delaneys mentor og vegvisar i teaterverda, uttalte resignert etter å ha lest manus til oppfølgarstykket, The Lion In Love: «Ho har ikkje lært nokonting!» Ho gav Delaney klar melding i skriftlig form: «Les heller eit verkelig godt stykke, Ibsen til dømes, så kan du analysere det, legge merke til konstruksjonen, dramatikk er handverk, ikkje bare inspirasjon.» Littlewood har jo eit poeng, for skrivinga til Delaney er annleis. Ho er ikkje interessert i tradisjonelle plot eller utviklingslinjer, ho gir blaffen i psykologiske forklaringsmodellar, ho vil ikkje vise oss handlingsmønster hos sine karakterar. Skrivinga hennar kan vere utflytande, som soloparti i ei jazzlåt. Ho sa sjølv at ho skreiv A Taste of Honey på ti dagar. Ho interesserte seg for folk, for lyden av ord, for vendingane i språket, for korleis folk faktisk kommuniserer med kvarandre, for korleis samtalar kan skape både intimitet og avstand.

Som ho ein gong sa om seg sjølv: «Eg er meir intelligent enn intellektuell.» Og muligens ønskte ho ikkje sterkt nok å tileigne seg det handverket som Joan Littlewood snakkar om, i alle fall ikkje dersom ho hadde tenkt seg dramatikken som ein jobb, som ei karriere og ei framtid. Ho hadde likevel fått ein posisjon som generasjonsrøyst, ho var teaterverdas aller heitaste tidlig på 60-talet, og den hausten stod produsenten Wolf Mankowitz klar til å gi The Lion In Love ein sjanse på The Royal Court i London.

Stykket feila, dessverre. Kritikken var hard og brutal. Publikum svikta også. Stykket blei relansert etter at fleire teaterfolk snakka varmt om det i pressa, det blei også sett opp i New York, men stykket sokk langsamt mot botn.

Shelagh Delaney skreiv aldri eit tredje stykke. Det var stadig snakk om dette tredje stykket, det hemmelige og sjokkerande og sexy stykket som ho sjølv hinta om fleire gongar. Det kom aldri. Ho blei ståande med to skodespel i sin biografi, ein suksess og ein flopp. Ho gikk vidare til å skrive prosa. Mest skreiv ho for tv og film. Dermed blei ho ein one hit wonder i teaterverda. Ho vil for alltid vere kopla og klistra til A Taste of Honey, i ein slik grad at ho sjølv følte det problematisk. Ho sa oftast nei når nokon bad om rettane til å setje stykket opp på ny. Det er først dei seinare åra, etter at Delaney døde av kreft i 2011, at vi har sett ei ny interesse for hennar debut. National Theatre i London skapte til dømes ein fantastisk versjon i 2014 med sentrale skodespelarar som Lesley Sharp, Kate O'Flynn og Dean Lennox Kelly i ensemblet.

Kvar gikk det galt? Kvar skar det seg? Med ein slik fantastisk start på karrieren, korfor makta Delaney aldri å fullbyrde drømmane og visjonane ho må ha hatt der på slutten av femtitalet og i byrjinga av sekstitalet? Det såg så lovande ut. Korleis hamna ho i ei bakevje?

Eg veit ikkje, eg skal forsøke å svare på det, men det får vente litt. For no er det på tide å bli nærmare kjent med stykket som kjem til å bli ståande etter Shelagh Delaney.

Clouds are drifting across the moon

Då A Taste of Honey skulle ha premiere på Wyndham’s Theatre i London den 10. februar i 1959, var skodespelarane budde på opptøyer i salen. Murray Melvin, som spelte Geof i stykket, fortalde at sceneteknikarane hadde instruksjonar om å seinke ned brannteppet om nokon i publikum gikk fysisk til angrep. Det skjedde ikkje. Tvert om kom det ei varm bølgje av entusiasme frå salen. Stykket sendte altså både dramatikar og ensemble, til dels unge og lite etablerte folk, til himmels og ut i heder og lykkerus.

Kva var så kontroversielt og opprørande og potensielt farlig? Det er gjerne ikkje så lett å svare på i dag. Stykket framstår ikkje som særlig eksplisitt eller utagerande. Men vi skal altså over 60 år tilbake i tid, og bare det å sjå arbeidarklassen utfalde seg på den borgarlige teaterscena i London må ha vore litt av ein provokasjon. Hør kva Delaneys dramatikarkollega, Noël Coward, sa om oppsetninga: «Eit usselt lite stykke om usle og lite attraktive folk. Det har blitt skrive av ei sint jente på nitten, og er ein stor suksess, sjølv fann eg det særs kjedelig.»

Å, Noël Coward, din snobb! Kor feil du tar! Stykket har framleis dette emosjonelle bittet, ein stank og duft av levd liv, ein vill jazzlåt frå nord. I første akt møter vi mor Helen og dotter Jo. Dei er i ferd med å flytte inn i ny bustad i Manchester, ein bustad som ikkje er spesielt luksuriøs. Dei kjem drassande på ein masse pakkenellikar idet lyset går opp. Det er tydelig at mora ikkje er særlig interessert i å vere mor, og det er like tydelig at dottera ikkje er interessert i å vere dotter. Dei har bare kvarandre, og dei foraktar kvarandre. Jo er 18 og drømmer om å flytte heimefrå. Helen drømmer også om den dagen, om å bli fri, om å møte alle mennene ho har lyst til å møte utan å ha si eiga dotter på slep. Dei er kvarandres fangar, i stadig nye bustader, i ulike rom som dei rømmer frå idet Helens prosjekt, inkludert dei mannlige, kollapsar.

Inn i denne historia kjem det altså to menn. Mann nummer éin er Peter Smith, bilselgar med sigar i kjeften, nyrik og nokså vulgær, ein rett-på-sak-fyr som er Helens sånn halvvegs-kjærast. Han vil ha mora, men ikkje dottera, og han blir kvalm av den nye bustaden som Helen og Jo er i ferd med å flytte inn i. Han meiner at ingen kan leve på ein slik plass. Bare rundt femtitusen personar, svarar Helen. Og ei snørrete dotter, seier Peter.

Mann nummer to blir kalt The Boy, han er marinegast og kokk, ein mann frå Cardiff med afrikanske røter. Han er Jo sin splitter nye kjærast som seier til Salford-jenta: Eg drømte om deg i natt, datt ut av senga to gongar!

Herlig! Beste kjærleikserklæring nokon gong! The Boy siterer Shakespeare, han vil vere Othello, og Jo skal vere Desdemona. Han tilbyr Jo ekteskap, men ho veit at han vil forsvinne og aldri vende tilbake, han er trass alt sjømann. The Boy gjør Jo gravid, og ganske riktig, han dukkar aldri meir opp igjen. Othello smell Desdemona på tjukken og stikk av. Helen bestemmer seg for å gifte seg med Peter, også mora forsvinn ut av livet til Jo.

Akt to utspelar seg eit halvt år seinare. Jo er seks-sju månadar på veg og er blitt venn med studenten Geoffrey, som på litt mystisk vis har flytta inn hos Jo. Ho er nysgjerrig på han, ho vil at han skal bli buande, han har tydeligvis blitt kasta ut av sin eigen bustad på grunn av sin seksuelle legning. Ein type kjærleik oppstår mellom dei to mens ho ventar på å bli mor. Her kjem dei finaste og ømmaste scenene i stykket, i samspelet mellom to veldig ulike menneske, den unge og drømmande og til tider kyniske Jo, og den skadde og sårbare og følsame Geof.

Det kan gå bra. Det kan gå, fordi Jo endelig har truffe ein omsorgsfull og kjærlig mann, ikkje ein ho kan begjære, og ikkje ein som begjærer ho, men ein som kan gi Jo noko ho aldri før har hatt i livet: tryggleik. Det kan bli dei to, dei drømmer om framtida, dei ser seg sjølv saman som gamle, Jo meiner at Geof allereie er som ei gammal dame. Det kan gå. Kan gå bra. Kan gå. Vel, heilt til Helen dukkar opp i andre akt. Vel, heilt til Peter Smith dukkar opp i andre akt.  

Fortida kjem alltid tilbake. Fortida blir for mykje for dei to unge, i form av hakkinga på Geofs feminine veremåte, i form av Jos kjensle av at mora har elska alle andre enn si eiga dotter. Helen forsvinn og kjem tilbake endå ein gong, no for å vere ei god mor, noko ho sjølvsagt er eksepsjonelt dårlig til. Geof forsvinn. Helen blir verande. I alle fall til ho forstår at ungen sannsynligvis vil ha mørk hudfarge som faren. Då leitar ho panisk etter hatten sin og erklærer at ho treng ein drink. Dottera spør kvar ho er på veg, spør om kva mora har tenkt å gjøre. Helen svarar heilt til slutt: Setje opp dette på ei scene og kalle det Blackbird.

Teppe.

I smelled the spring on the smoky wind

Stykket utforskar vegar til lykke. Alle karakterane er dysfunksjonelle på sitt vis, men alle forsøker å finne ein veg, sjølv om den vegen fører feil av stad eller rett vest. Dei sit ved rattet ei lita stund, dei bestemmer sin eigen skjebne, men dei snurrar raskt rundt som fyllekjørarar. Som det heiter i stykket, i ein lakonisk replikk frå Helen: Vel, det er ditt liv, legg det aude på ditt eige vis. Alle kjenner ein smak av lykke, men erfarer at ettersmaken er meir bitter enn vin, som det heiter i tittelsongen. Så dei forsøker på ny, finne nye vegar, finne sin eigen veg.

Det interessante i stykket er spenninga mellom personane: Kven er eigentlig ansvarlig for kven? Ei mor som ikkje vil vere ei mor. Ei dotter i opposisjon, som ikkje vil vere ansvarlig i det heile. Ein elskar som vil vere ansvarlig for sin utkåra, men ikkje fortida hennar i form av ei frekk dotter. Ein annan elskar som ikkje bryr seg særlig om ungen som er på veg. Ein homofil mann som vil vere ansvarlig for alle, som viser korleis ein kan vere eit oppofrande menneske, men som ikkje får lov til å ta ansvar.

Shelagh Delaneys skodespel er blitt kalt eit angrep på det konforme og ortodokse i perioden det blei til. Då ein såg på kvinna som hore eller madonna, då ekteskapet skulle vere på mannens vilkår, då kvinna skulle vere den perfekte husmora, då heimen skulle vere den perfekte heimen. Stykket idealiserer ikkje på noko helst vis, det spenner heller ikkje opp stereotypiar, det utfordrar og løyser opp i det som var.

Likevel verkar dette stykket (og denne filmen) på eit anna og djupare nivå. Her møter vi personar som vi veit om, som vi gjenkjenner, som vi har sett med eigne auge. Shelagh Delaney utleverer dei, men ho tar også vare på dei, ho lytter til dei, hører kva dei seier, dei er autentiske og levande. Ho gjør det med ein bestemt type humor, ein bestemt type humør, ein bestemt type motstand. Og sjølv har eg få problem med å identifisere denne kulturen, han har blitt produsert i tiår etter tiår på plassar som Salford, Nottingham, Glasgow, Odda, Sauda, Årdal. Det er noko vilt gjenkjennelig i det, noko ufrisert og hardført og handfast som finst i periferien eller bortanfor parnasset, noko som ikkje ber om orsak, men som eksisterer i kraft av seg sjølv. Her er òg eit midtpunkt.

Desse plassane er vibrerande og livlige. Fulle i liv, fulle i faen. Og dette levde livet lirker seg inn i scenespråket, det dirrar, sprakar, knakar, eksploderer no og då. Det er som om Delaney har gravd dei orda opp av jordsmonnet i Salford, eller som om ho har plukka det opp frå brosteinsgatene, eller fanga det i lufta på nærmaste pub, ja, ho må ha funne det i godtedisken på marknaden.

Shelagh Delaney sa at ho med A Taste of Honey delte Salford i to: «Halve byen seier at det er ekkelt korleis eg degraderer min eigen heimby, mens den andre halvdelen har kjensla av at eg ikkje degraderer noko som helst. Men eg har bare skrive eit skodespel!»

Bare eit skodespel. Det gikk verkelig vegen nede i London og ute på turné. I alle fall hos publikum og dei minst konservative kritikarane. Og filmversjonen var ein hit, Rita Tushingham sin sensasjonelle debut i hovudrolla gjør A Taste of Honey til ein sentral film i den britiske bølga som skulle få nemninga kjøkkenbenk-drama. I Tony Richardsons regi er filmen poetisk og visuelt slåande, det er som om Manchester og Salford stig opp frå sørpa, blir til ein stad du vil oppsøke og vite meir om, vandre rundt i.

Det hjelpte ikkje. På heimebane i Salford meinte dei at Delaney hadde gitt eit bilde av heimplassen som slurvete, røff, alkoholisert, full i bannskap, utruskap, lausungar og lurvete eksistensar. Ho burde be om orsak. Ho var ein folkefiende, ifølge det lokale etablissementet. Det blei ikkje betre av at Delaney var direkte i sin tale om politikk, ho var tydelig langt ute på venstresida. Shelagh Delaney var også uttalt kritisk til byutviklinga i Salford, der dei reiv store delar av arbeidarbustadane og nærmast tvangsflytta folk til upersonlige bustadblokker. Og slik demonterte dei det Salford som Delaney hadde henta sine karakterar frå.

Dirty old town, dirty old town

Dette er noko som eg veit noko om, noko eg interesserer meg for. Det må eg innrømme. Å ha ein plass å skrive ut frå, å ønske å skrive fram den plassen, å gjøre den plassen litterær, å ta han frå det levde til det skapte, å få han til å leve også for andre enn dei som tilfeldigvis har den plassen som sin eigen. Rett og slett skape sansen for plassen, som Seamus Heaney skriv i sitt berømte essay om den avanserte heimstaddiktninga.

Alle fellene som finst der, alle utfordringane, alle snubletrådane. Denne kjensla av at her har ein ikkje lov å feile. Dette må ein gjøre på rett vis, ein må treffe tonen. På same tid kan ein ikkje lefle med plassen, eller forsøke å gjøre plassen til heilt eller halvt postkort. Det er ei øving ein på mange vis ikkje kan vinne, for det dukkar alltid opp ein eller annan jækel som seier: Nei, det var ikkje slik. Nei, eg kjenner meg ikkje igjen. Dette er ikkje min plass. Dette er ikkje mitt hus. Dette er ikkje mi vakre kone.

Det er ei vanskelig øving, og her får eg lyst til å ta ein komisk avstikkar. For nokre år sidan skulle Odda kommune dele ut ein kulturpris, prisen skulle gå til ein person som hadde sett Odda på kartet, som hadde løfta Odda, også i det store utland, slik eg forstod det. Denne prisen, som etter kva eg hugsar, bestod av eit større pengebeløp, ja, det var faktisk sekssifra. Dette var altså paukar og trompetar og stortromme, Odda kommune meinte verkelig dette.

Heilt til dei skulle finne den prisverdige. Dette var det formannskapet som hadde fått i oppgåve å utføre. Og for å røpe det som lesaren no er særs nysgjerrig på: Eg blei altså den første vinnaren av denne prisen, ein pris som, obs obs obs, aldri meir har blitt delt ut. Men det mest interessante er drøftingane av mulige priskandidatar. Eg har bombesikre kjelder som seier at prisen, som var tenkt som noko udelt positivt for alle partar, endte med knallhard kampvotering om ein potensiell vinnar i formannskapet.

Ei samla arbeidarpartigruppe skal visstnok ha gått imot mitt kandidatur. Dei meinte at eg hadde stilt Odda i dårlig lys, eg hadde skaffa Odda meir dårlig pr enn god pr. Dei tapte likevel voteringa, og ordføraren kom i ein lei skvis. Han kom på det tidspunkt i Oddas historie framleis frå styringspartiet AP, og dilemmaet var slik: Korleis skal ein dele ut denne prisen til Frode Grytten, mot ei uttalt motvilje i eiga partigruppe, å bli kvitt prisen på ein slik måte at minst mulig folk får det med seg.

Det var fleire arrangement i Odda i dette tidsrommet som ordføraren kunne ha nytta dersom han ville ha merksemd, også arrangement med deltaking frå nasjonal presse, men då ville det jo ha komme ut at eg hadde fått prisen. Utdelinga skjedde derfor heilt på tampen av eit lokalt arrangement litt seinare, der journalisten frå lokalavisa hadde gått heim lenge før ordføraren trekte fram den digre sjekken frå kommunen, og rett nok på hjartelig vis hylla prisvinnaren som ein som hadde vore sentral for å få Odda på kartet (ein innsats som då ingen helst måtte få vite noko om).

Vittig? Ja. Tragikomisk? Ja. Men det fortel noko om dilemmaet som finst i å skrive om sitt eige, om å stå der planta i den geografien, å verke i det same som ein hentar energi og surstoff og oppdrift frå. Ein vil garantert såre nokon, det finst alltid nokon som veit betre, nokon som meiner at det var deira eige råstoff som hamna i bok eller på teaterscena.

Shelagh Delaney sa det slik: «For meg som forfattar er Salford verd si vekt i gull, plassen har alt ein forfattar måtte ønske seg, folk har ein fantastisk vitalitet. Det er ein fabelaktig plass og språket er levande, det er vitalt, det lever og pustar og du veit nøyaktig kvar det kjem frå, det kjem rett opp av jorda.» Og så seier ho det viktige og det riktige: «Men saka med Salford er at plassen kan bety så mange ulike ting for mange ulike folk, for meg, akkurat no, betyr plassen éin ting, og det er rastløyse. Om eg har lukkast eller ikkje lukkast med å skrive om det, veit eg ikkje, og det er heller ikkje poenget.»

Ho er altså ikkje ein som reiser frå staden sin og så utleverer plassen, ho gjør ikkje narr av staden sin, eller viser fingeren til heimen. Karakterane hennar er elskelige, dei rotar det til for seg, dei lukkast ikkje, men dei ønsker å få det til, dei blir slått ned, så reiser dei seg igjen, ristar på hovudet og går vidare. Dei har ein type livskraft i seg. Dei er fanga i uheldige rammer, dei er mishandla av kapitalismen, dei er umyndiggjort i diverse uheldige handlingsmønster, men dei gir ikkje opp, dei er slike folk som held ut.

I'll chop you down like an old dead tree

Dette er Shelagh Delaneys livskjensle, hennar unge rastløyse, hennar innsikt som vågar å gi menneska plass. Dette er Salford omgjort til kunst.

Ta mora, Helen. Ho er sprekkferdig av lyst og begjær. Det som om seksualiteten sprenger seg ut av skalet som kroppen er, ei attrå som er mot alle normer og standardar på 50- og 60-talet. Ho er ikkje monogam, ho er ikkje madonna, ho er ikkje til å stole på, ho nektar å vere bare dekor. Ho utfordrar våre tankar om mødre og familie, ho seier det sjølv: I'm a cruel, wicked mother. Ho er hatefull, svikande, ho gir dottera merksemd i form av truslar og hån, men ho er ein heil person. Ho er sin eigen person, og ho velger sjølv, med eit hjarte som bankar hardt langt der inne ein plass.

Ta dottera, Jo. Kvikk, humørfull, vanskelig, underminerande, aggressiv, ein person som vi kjenner igjen frå skildringar av dagens unge kvinner. Jo kunne ha vore med i kva som helst av tv-serie produsert i 2022. Dette er vel nokså nær eit sjølvportrett frå Delaneys side, om ein ser bort frå graviditeten og den drikkfeldige mora. Men det rebelske og rastlause finst både i karakteren og forfattaren. Hennar lengt og drømmar er nydelig skildra, tankespinn som blir konfrontert med det nådelause i det livet ho er kasta ut i. 

Ta Geoffrey, ein mann som kanskje ikkje er ein mann, i alle fall ikkje slik menn skulle vere i Salford, eller i kva som helst annan industriby, for seksti år sidan. Han er ikkje macho, tøff, kraftig. Han er feminin, omsorgsfull, kjærlig, samtidig skadd og redd og heile tida på vakt. Det er ei gripande rolle, eit vakkert portrett, så fint og elegant tatt vare på av Murray Melvin, både i teaterversjon og på film. Han spelar ikkje karikaturen, han spelar karakteren. Endelig ei homofil rolle som er både truverdig og komplett, som aldri blir gjort dum eller skeiv eller teit.

Det er som om Shelagh Delaney har skrive eit stykke om oss her, no. Om eineforsørgarar, om familiestrukturar i oppløysing, om rasisme og sexisme. Eit skodespel om dei som lever marginalisert i ei omskiftelig verd, dei som lever på sida, dei som er dømt til å leve i arbeidarklassen.

Dei som kjenner Shelagh Delaney og plukkar opp Marit Eikemos flotte roman Alt inkludert (2015), der ei mor og dotter, Agnes og Maja, flyttar inn i ein ny bustad i ein ny by, full i pakkenellikar og full i skader frå tidligare bustader, kan jo ikkje anna enn å tenke på Helen og Jo. Handlinga er nesten identisk, tar til på same tidspunkt i livet til hovudpersonane og presenterer oss for same type folk. Og kva med Birgit Alm sin debutroman, Endelig skal vi le (2016), som òg tar til på same vis? Er det A Taste of Honey for ein ny generasjon?

Trass at ho blei ein one hit wonder, har Shelagh Delaneys påverknad vore markant. TV-serien Coronation Street, som har gått kontinuerlig sidan 1960, med over 10 000 episodar, utspelar seg i ein oppdikta nordengelsk by som tydelig er bygd på sentrale delar av Salford. Serien kunne neppe ha blitt til utan Shelagh Delaneys suksess og utan A Taste of Honey som ein slags pilot.

Også Paul McCartney var oppslukt av Shelagh Delaney. The Beatles gjorde mellom anna sin versjon av tittelsongen til A Taste of Honey. Filmen Magical Mystery Tour var sterkt inspirert av Shelagh Delaney si novelle The White Bus.

Han som oftast har løfta Shelagh Delaney som favoritt og mentor, er sjølvsagt Steven Patrick Morrissey, endå ein giftig språkkunstnar og folkefiende frå Manchester. Det blir sagt at Morrissey har forma sin offentlige persona ut frå samtlige sentrale karakterar i A Taste of Honey, han er Jo og Geof og Helen og Peter på same tid. Dei tidlige songane til The Smiths er også fulle av referansar til Delaneys skodespel. Nokre av tekstlinjene er nærmast løfta rett frå teatermanuset og inn i nokre av verdas beste songar. Morrissey sjølv seier det slik: «Minst 50 prosent av mi interesse for skriving må Shelagh Delaney ta skulda for.» På samleplata Louder Than Bombs får Delaney til og med pryde coveret, ho dukkar også på coveret til Girlfriend In a Coma og Smiths-songen Sheila Take A Bow må vere dedisert til forfattaren, ei hylling, kanskje, men som alltid med Morrissey, ei ambivalent omfamning, ein poptekst til å grunne vidare på.

Faksimile av Louder Than Bombs (album, 1987) og Girlfriend In a Coma (singel, 1987) av The Smiths.

Dreamed a dream by the old canal

I si eiga tid blei altså Shelagh Delaney kalt ein angry young man. Ho blei samanlikna med John Osborne og Arnold Wesker og Alan Sillitoe. Dette var ei ny tid i den britiske kunstverda, ein kulturell revolusjon fyrt opp av ungdommelig opprør og redsle for atomkrig, alle skulle vere rebelske, desillusjonerte menn. Det gikk altså ikkje an å vere angry young woman. Stemplinga var nedlatande, både ut frå geografi og ut frå kjønn, dette var Londons slappe behov for å kategorisere den kvinnelige røysta frå nord.

Kanskje var heller ikkje Shelagh Delaney så sint. Kanskje hadde ho først og framst ei vilje og ein evne til å skrive om dei folka som andre ikkje orka å skrive om. Og jo, det fanst ein aggresjon hos ho, og ho visste godt kva ho var sint på. Dei patriarkalske strukturane, den gamle trua på at vegen til lykke for ei kvinne er gjennom mann og barn, mangelen på sjansar for mange unge, skulesystemets rigide disiplinering.

Slik var ho ei antitese til dei sinte mennene frå London. Ho var sint på ordentlig, og ho hadde verkelig god grunn til å vere sint. Det var likevel eit ømt sinne, eit sinne med ei retning. Shelagh Delaney er røff i stilen, men ho har også stor kjærleik til dei ho portretterer. Ho gir dei ein sjanse.

Så korfor forsvann ho? Stille og rolig blei Shelagh Delaney borte. Ho bare fada ut, som ein god popsong fader ut etter tre minutt og femten sekund. Så stille. Ein kan spele songen, om og om igjen, men det er bare den eine songen. Det kjem ingen fleire songar.

Eg blir mjuk i bodyen av å tenke på det, av å skrive denne teksten om forfattarskapet. Eg blir fylt av melankoli når eg ser det heile i ettertid. Korfor fikk vi ikkje fleire drama?

Det er ikkje lett å svare på, sjølv om vi i dag har ein slags fasit, vi veit i alle fall det konkrete utfallet. Det er lett å peike på den oppdrifta som finst i suksessen og omfamninga, å bli løfta ut av sitt eige, å bli effektivt transportert vekk frå det som skapar ein og det som gjør at ein kan skape. From rags to riches.

Det er lett å peike på det faktum at Delaney var den første kvinnelige dramatikaren med arbeidarklassebakgrunn. Ho var ei einslig røyst i eit hav av teatermenn: Kollegaer, kritikarar, regissørar, teatersjefar, instruktørar, nesten bare menn, nesten bare overklasse. Ho utfordra det maskuline med sin tematikk, sin utradisjonelle veremåte, sin ungdom, sin modernitet, sin ømme aggresjon.

Forfattaren Jeanette Winterson, som også kjem frå Manchester, og som blei fødd same året som A Taste of Honey hadde sin premiere, kallar Shelagh Delaney sitt fyrtårn, ei som lyste opp havet rundt og viste alle skjæra som finst nede i den mørke sjøen. Winterson meiner at Delaney blei sentimentalisert og dårlig behandla i si tid. Ingen var der for å støtte den unge dramatikaren då ho kjørte inn i desse maskuline skjæra. Ingen var der for å snu situasjonen, slik dei kanskje hadde gjort med eit like stort mannlig talent, som til dømes Harold Pinter, som hadde ein rotete start på karrieren og som først fikk fart på sakene då han skreiv The Homecoming.

Ein kan seie at Shelagh Delaney fikk sin sjanse. Dei fleste dører stod opne for ho etter debuten. Det finst dei som meiner at ho ikkje var god nok, eller som peikar på at ho ikkje nytta høvet då det var mulig. Eg veit ikkje nok til å konkludere. Eg må nøye meg med å peike på at teaterverda kan vere ein skummel plass for ein dramatikar. Ulikt skriving av romanar og noveller og dikt, er ein avhengig av eit heilt kobbel av folk og aktørar og institusjonar med eigne karrierar og motiv og ambisjonar. Skal ein lykkast, må ein vere innanfor, og ein uerfaren, kvinnelig dramatikar frå nord kan nok ha kjent seg på utsida sjølv om ho blei invitert inn nede i London. 

Til sjuande og sist er det bare hos forfattaren sjølv svaret finst, bare ho kan løyse dette mysteriet. Korfor så stille etter ein slik pangstart? Shelagh Delaney sa nesten ingenting om det. Ho ville bare vidare, ho ville lage noko anna, på sitt karakteristisk rastlause vis gikk ho vidare, utan å sjå seg tilbake.

Og trass alt skreiv ho ein klassikar. Det er dei færraste som skriv ein klassikar i løpet av livet. Og ho gjorde det 18 år gammal. Ikkje til å tru. Dottera til Delaney, Charlotte, har fortalt at A Taste of Honey blei til i ein raptus og i stort sinne etter at Shelagh hadde vore på teater for å sjå Terence Rattigans Variation on a Theme, eit stykke ho meinte var svakt og banalt og tendensiøst. Ho var steik forbanna. Dette kunne ho gjøre betre sjølv.

Det hadde ho rett i. A Taste of Honey vil bli ståande som eit av dei store skodespela frå forrige århundre.