– Kva meiner forlaga med «mangfald», er det Oslo aust?

I fleire tusen år har forfattarar, ofte oppfatta som truslar av diktatoriske maktmenneske, blitt tvungne til å reise i eksil. Ovid, eller Publius Ovidius Naso, var blant dei mest populære forfattarane i Roma då han i år 8 blei send i eksil av keisar Augustus til ein fjerntliggande provins i dagens Romania. I 1302 måtte Dante Alighieri rømme frå Firenze av politiske grunnar, og verket han byrja på seks år seinare, Den guddommelege komedie, skildrar fleire stadar eksilerfaringa. I 1851 reiste den politisk aktive forfattaren Victor Hugo sjølv i eksil, etter å ha kalla keisar Napoleon III ein forrædar. Ja, konsulterer ein litteraturtradisjonen, er det slåande kor universell eksilerfaringa er.

I 2006 tok den eldgamle historia ei ny vending. Eksilet blei, for å setje det på spissen, institusjonalisert og byråkratisert. Forfølgde kunstnarar kan fylle ut eit søknadsskjema. Og skjemaet, det sender ein til Noreg, for det er nemleg her nyvinninga blir administrert. Det byrja med eit laust nettverk starta på 1990-talet – av blant andre Salman Rushdie – som Norsk PEN og Stavanger kommune etter kvart fekk over i meir ordna former. Inne på Sølvberget bibliotek i Stavanger sit sekretariatet for International Cities of Refuge Network (ICORN) no og vurderer eksilsøknadar frå heile verda. Søkarane kan ende i Berlin og Paris, men mykje oftare blir eksilet i Drøbak, Levanger, Bodø og Västerås, ettersom fleirtalet av dei 85 internasjonale fribyane ligg i Skandinavia. Nobelprisvinnar Svetlana Aleksijevitsj, til dømes, blei invitert til Göteborg.

Slik har det seg altså at etablerte forfattarar frå heile verda, andre land sine Johan Harstadar og Cecilie Løveidar, vandrar rundt blant kunstgrasbaner og parkouranlegg i norske småbyar og forstadar. Omkring 120 forfattarar, journalistar og kunstnarar har kome sidan ordninga starta på 1990-talet, mange av dei svært anerkjende forfattarar med store lesarskarar, som skriv på verdsspråk som arabisk og persisk.

Men vi høyrer knapt noko frå dei.

Vi høyrer knapt noko, samtidig som det inne i bykjernen sit folk i norske forlag og mediehus og formulerer festtaler om mangfald, fotfølgjer unge lovande med minoritetsbakgrunn og etterlyser nye stemmer i norsk litteratur.

Korleis kan det ha seg at dei overser ei slik gullgruve i eige nabolag?

STATUS QUO

– Problemet er at ICORN fungerer som ein ambulanse som reddar deg frå fare, men etterpå er det ingen mekanisme som hjelper deg inn i norsk litteratur, meiner Mehdi Mousavi.

Forfattaren hadde gitt ut fjorten diktsamlingar, undervist i litteratur ved universitet og høgskular, arrangert ulovlege litterære verkstadar og vore ei leiande kraft i iransk postmoderne poesi då han kom som fribyforfattar til Lillehammer i 2017.

– I Iran var eg ein kjend forfattar, folk kom til meg på gata for å spørje om bøkene mine, og når eg hadde skrive noko nytt, konkurrerte forlaga om å få gje det ut, fortel Mousavi. Men i den nye heimbyen stoppa alt opp.

 – Her var eg ein framand, ingen kjende meg, og eg snakka ikkje språket.

Mousavi trudde at han ville få hjelp av ICORN, organisasjonen som administrerer fribyordninga, til å kome i kontakt med festivalar og forlag og få tekstane sine omsett, men det skjedde ikkje. Den ein gong så etablerte forfattaren stod på bar bakke, i ei lita sidegate i utkanten av Lillehammer, og måtte samle krefter til å erobre ei ny litteraturverd.

Eg føler meg svimmel og etterlaten, lik ein by etter krigen.
Å eige eit nytt namn gjer meg mistenksam.

Å eige desse rotlause dagane gjer meg mistenksam,
å eige desse einsame haustane.

Det skulle ha vore ei dør der historiene sluttar,
ei dør som ei betre verd skjuler seg bak.

(...)

I 2019 kom Mousavi og tolv andre forfattarar på trykk i friby-antologien Å kysse en ørken, å kysse en myr (Aschehoug), som utdraget over, gjendikta frå engelsk av Gunstein Bakke, er henta frå. Sidan har han gjort alt for å finne nokon som vil ta forfattarskapet vidare.

– Eg har sendt omsetjingar av dikta mine til ei rekke norske forlag, og blitt avvist av alle, fortel han.

Mehdi Mousavi. Foto: Rui Henriques

Mousavi, som ikkje lenger kan bli offisielt gitt ut i heimlandet, har gitt ut tre diktsamlingar og to romanar på persiske undergrunnsforlag i løpet av tida han har budd her. I same tidsrom har bøkene hans blitt omsett til hebraisk og tysk, og no skal han bli gitt ut i Storbritannia.

– Men det er som om eg ikkje har ein sjanse her i Noreg, uttrykker Mousavi. Han har no budd sju år i Lillehammer, festivalbyen som kvar vår samlar norsk litteraturmiljø, men kjenner seg framleis ikkje som ein del av det.

FORKLARING NR 1: SYSTEMET

Mousavi er ein av mange sterke kandidatar som ikkje finn vegen til norske forlag sine haustlister. Nålauget er trongt for eksilforfattarar i Noreg. Etter å ha leita med lykt og lupe, og dessutan i Norsk PEN sin uoffisielle statistikk, kan vi konstatere at av kring 120 norske fribyforfattarar er det færre enn ti som har ei eiga utgjeving på dei store forlaga. I tillegg kjem ein handfull i antologiar og på små forlag, som Transfer og Communicatio. Nokre fribyforfattarar driv med andre kunstformer enn litteratur, men sjølv når ein tek høgde for dette, er det svært få. Kvifor? Noko av det botnar i korleis ordninga verkar i Noreg.

– Slik eg såg føre meg dei to åra som fribyforfattar, skulle det vere å kome hit og skrive, delta på arrangement og få arbeidet mitt omsett til norsk eller engelsk, fortel Selma Yonus, som kom til Stavanger som fribyforfattar i 2009.

Realiteten blei annleis. Medan ein i andre land får eit toårig kunstnaropphald, kjem ein i Noreg som del av flyktningkvoten, med rett til varig opphald etter dei to åra. Sjølvsagt eit stort gode, men det inneber også at forfattarane skal gjennom same opplegg som andre flyktningar, med obligatorisk norskkurs og krav om å kome seg i arbeid innan eitt år. Heller enn på scena endar mange forfattarar bak ein kafédisk, eller med parkdress i barnehagen. I Yonus sitt tilfelle gjekk dagane til å følgje opp borna, og dessutan til byråkrati, norskkurs og jobbsøking.

– Det påverka sjølvsagt skrivinga, som eg ikkje hadde tid til då eg var fribyforfattar, fortel ho.

Då Yonus hadde kome meir på plass, var åra som fribyforfattar over, og med det mista ho tilgang, i alle fall offisielt, til den lokale fribykoordinatoren, som skal vise veg i litteraturmiljøet.

Det tok tolv år før den erfarne irakiske journalisten og forfattaren, med tre prosabøker og to diktsamlingar bak seg, gav ut noko på eit norsk forlag. Vuggesang for liten kriger kom på Aschehoug i 2021, i gjendikting ved Geirr Juell Skogseth, Erling Kittelsen og Per Olav Kaldestad.

På et hjørne venter en kvinne på deg.
I hvert land, i hver by
tegner en kvinne en sirkel rundt smilet ditt
for ikke å miste det av syne.
I hvert nabolag
grer en jente håret
med taggene av fraværet ditt

– Det eg hadde gitt ut før, fekk massevis av meldingar i heile det arabiske språkområdet, så mange at eg kunne leve på det i månadsvis, fortel Yonus.

Med denne boka blei det ikkje slik.

– Det var den fyrste boka mi i Noreg, og ho fekk ikkje ei einaste melding, berre eit par intervju, seier ho.

– Kanskje eg var uheldig med timinga sidan ho kom under pandemien, eller kanskje det har med det at det er poesi og tospråkleg å gjere, eg veit ikkje.

FORKLARING NR 2: FORDOMMAR

Fribyforfattarane har altså visse hinder å kome seg over før dei kan vie seg til litteraturen. Mange blir heller ikkje kjende med sine norske kollegaar, som kunne ha hjelpt med ein fot innanfor. Men når desse forfattarane omsider finn både skrivetid og vegen til forlagsinnboksa, kvifor blir dei ikkje plukka opp? Og viss dei blir det, som Yonus, kvifor får dei ikkje meir merksemd?

Eitt svar kan vere fordommar.

– Når eg fortel at eg jobbar med fribyforfattarar, har eg fått reaksjonar frå oppegåande litteraturfolk av typen: «Å ja, men så fint av deg å gjere det», som om det skulle vere eit slags veldedigheitsarbeid, seier Johanne Fronth-Nygren.

– Det er provoserande.

Fronth-Nygren er redaktør for serien Parallell på Aschehoug, gitt ut i samarbeid med foreininga Leser søker bok. Serien, som så langt har seks tospråklege utgjevingar, står for brorparten av den slunke utgjevingsstatistikken for fribyforfattarar.

Johanne Fronth-Nygren. Foto: Karoline Hjorth / Cappelen Damm

– Samarbeidet eg har hatt med desse forfattarane, har vore så utviklande for meg, både fagleg og personleg, seier Fronth-Nygren.

Redaktøren har gjort seg nokre tankar om kvar fordommane kjem frå.

– Inntrykket mitt er at det har vore ei haldning blant ein del velmeinande menneske om at ein berre må få sikra fribyforfattarane som kjem hit ei utgjeving. Få det mellom to permar, liksom, så har vi gjort vårt. Men det er ein kjempe-bjørneteneste!

– Ein må jobbe seriøst med bøkene som skal ut, stille like høge krav og bruke like lang tid som med ei vanleg norsk utgjeving, seier Fronth-Nygren.

– Det har også vore mange uprofesjonelle omsetjingar, grunna mangel på kompetanse på ein del av språka, som har gitt ein urettferdig presentasjon på norsk. Dessutan er ein del av dei som kjem, eigentleg meir journalistar og aktivistar, som likevel har blitt presentert som forfattarar.

Dette er noko av det Fronth-Nygren trur har vore med på å gjere «fribyforfattar» til eit slags stempel, som om ein då ikkje er forfattar på linje med innfødde norske kollegaar.

– På festivalane blir det veldig tydeleg ein eigen kategori, ikkje ein del av hovudprogrammet. «Hels på fribyforfattarane», liksom. Fleire av forfattarane trekker seg frå slike arrangement, for dei føler ikkje at dei har noko til felles med dei andre på programmet. Ikkje sjanger, ikkje poetikk, ikkje språk. Noko slikt ville ein aldri ha gjort med andre forfattarar, verken nasjonale eller internasjonale. Kva med å invitere dei basert på kva dei faktisk skriv om?

Då Fronth-Nygren skulle vere redaktør for fribyantologien Å kysse en ørken, å kysse en myr (2019), var ho ekstra oppteken av kvalitet og profesjonalitet.

– Eg satsa på dei blant fribyforfattarane som har identitet som forfattarar og jobbar seriøst med litteraturen. Eg var opptatt av at alt frå omslag til presentasjon skulle ha fokus på det litterære. Det var viktig korleis ho såg ut, at det skulle vere ei bok ein fekk lyst til å plukke opp, seier ho og legg til:

– Nokre av dei tidlegare antologiane har hatt ein estetikk som skilde dei frå andre norske bøker og plasserte dei i kategorien bøker ein burde lese ...

Det gav utteljing. Antologien fekk positive meldingar i fleire aviser og har vore mykje utlånt på biblioteka. Salstala er ikkje dei største, heller ikkje for Parallell-serien, men to av forfattarane, Fatemeh Ekhtesari og Haile Bizen, er no ute i andre opplag, med tospråklege bøker på høvesvis iransk og norsk og tigrinja og norsk.

Sjølv om det ikkje synest i den majoritetsdominerte offentlegheita, står det mange og ventar på desse bøkene, meiner Fronth-Nygren. Det er til dømes like mange tigrinja-talande i Noreg som dansktalande. Ho fortel om møte med fleirspråklege ungdommar som er glade for å finne nyskrivne bøker på morsmålet, og som går rett heim for å tipse foreldra. «Jøss, det har vi ikkje tenkt på», seier folk i redaksjonane for norsk skjønnlitteratur når ho nemner dette.

– Inntrykket mitt er at norsk forlagsbransje ikkje er i kontakt med viktige delar av folkesetnaden, kommenterer ho.

– Bibliotekarane er derimot ofte kunnskapsrike her, dei veit at det er behov for fleirspråkleg litteratur, formidlar det som finst av bøker frå fribyforfattarar, og etterspør fleire.

Fordommane som står i vegen for fribyforfattarane, har ikkje berre med korleis dei har vore omsett, gitt ut og presentert å gjere. Dei kjem også frå ein mangel både på nysgjerrigheit og kompetanse i norsk litteraturoffentlegheit, meiner Fronth-Nygren.

– Det er ein viss berøringsangst hjå mange redaktørar og litteraturkritikarar. Vi dømer det vi les ut frå litteraturtradisjonen vi er van med, og har vanskeleg for å ta innover oss dei nye og tematikkar som ligg langt frå eigne kvardagsliv.

Det blir gjerne mumla om «tilrettelagt litteratur» så snart fleirspråklegheit er involvert eller forfattaren ikkje er etnisk norsk, meiner Fronth-Nygren, som vil minne om at den gjengse norske samtidslitteraturen også i stor grad er tilrettelagt – for ein kvit, etnisk norsk middelklasselesar. Fordi majoriteten av dei som jobbar i litteraturbransjen – redaktørar, kritikarar, festivalsjefar – høyrer til denne gruppa, er ein ikkje medviten om dette. Kanskje er det derfor forlag synest det er meir attraktivt å satse på minoritetsforfattarar som skriv frå det norske samfunnet, når en skal ta vare på mangfaldet.

– Ein kan spørje seg kva forlaga eigentleg meiner med «mangfald», seier Fronth-Nygren.

– Er det berre historier frå Oslo aust?

FORKLARING NR 3: MÅLGRUPPE

Dette med litterær kontekst er eit dilemma også for eksilforfattarane. Desse merkar fort at dei har kome i kontakt med eit publikum som er van med ein viss litteraturtradisjon og visse motiv som skil seg frå korleis dei sjølve har vore vane med å skrive. Det kan påverke litteraturen deira.

– Eg brukar meir natur no, når eg skal lage metaforar, seier Wesam Almadani, forfattar frå Gaza.

– Det andre diktet eg skreiv her i Noreg, heiter «Gammelskog»!

Almadani kom til Noreg som fyrste fribyforfattar i Larvik i 2018, og har blitt lokalpatriot («Eg elskar å sitje på toget og høyre kvinnestemma seie Neste stasjon: Larvik. Det er som ein song.»). Men det nye livet har også opna vanskelege spørsmål knytt til kven han skriv for, som han trur alle eksilforfattarar på eit tidspunkt stiller seg.

– Når eg skriv om Gaza, så ønskjer eg å formidle stemningar og bilete, korleis livet blir opplevd av dei som lever der, og nokre gongar brukar eg språk som er vanleg i Midtausten, men som blir lese som veldig mørkt i Noreg, fortel han.

– Eg kan skrive «og sola gløymde å stå opp den dagen», som i Midtausten er heilt konvensjonelt, men som i Noreg, der sola er så ladd, blir lese som at det var ein forferdeleg dag, seier han.

– Det ironiske er at eg skreiv det slik for å treffe norske lesarar! I Midtausten er den setninga nemleg ein klisjé.

Hvordan finner jeg ordene når de er tunge av mørke?
Jeg griper et ord fra krigen
Men sorgen inni meg får ingen trøst
(...)
Jeg har blitt et lerret,
et vesen dekket av inngraverte navn.
(...)
Om kvelden
sover fortellingene,
vokser hatet, og flyene våkner.

(Frå «Alltid servert varm», gjendikta av Vibeke Harper i samarbeid med forfattaren)

Men å ha éin fot på to så ulike stadar er også ein fordel.

– Eg lærer meir og utviklar meg som forfattar. Då eg fyrst kom hit, opplevde eg at språket mitt blei rikare i møte med nye folk, nye stadar, ein annan natur. Eg ser klar forskjell mellom det siste eg skreiv i Gaza, og det eg skriv no. Eg tenkjer annleis også.

Opp gjennom historia har eksilmiljø ofte blitt litterære kraftsentrum, grunna kontakten mellom ulike tradisjonar. Men det fordrar at forfattarane som kjem faktisk til Noreg, blir kjende med sine norske kollegaar, og at litteraturen deira blir omsett og gitt ut på norsk. Så langt har dette vore ein fåfengd kamp for Almadani, som tidlegare blant anna har gitt ut ein roman om det lesbiske miljøet i Midthausten.

Wesam Almadani. Foto: Ali Hamza

– Kvar gong eg har formidla frå boka, spør folk når ho kjem på norsk, for dei vil lese.

Men då Almadani sende ho inn til to store forlag, fekk han avslag frå begge. Frå det eine fordi størsteparten ikkje var på norsk. Ein kan søke støtte frå Kulturrådet til omsetjing, men det er det berre forlaget som kan, ikkje forfattaren.

– For forfattarar i min situasjon blir det som med høna og egget, kommenterer Almadani.

Frå det andre forlaget blei avslaget grunngjeve med den vanskelege marknaden for omsett litteratur.

– Det hadde vore sterkt ønskeleg om dei norske forlaga ville prioritere litt av ressursane sine, som ser ut til å vere svært avgrensa for omsett litteratur, til å gje ut fribyforfattarar busette i Noreg, seier Almadani.

FORKLARING NR 4: RESSURSAR

Under eksilet i Romania sukka Ovid ofte over folka rundt seg, skytherane, som ikkje forstod kva han sa og (særleg) det han skreiv. Å gå frå å vere eit menneske i ein kulturell og sosial samanheng, attpåtil ein kjend person med status og tilhøyrarar, til å byrje på nytt kan vere tungt. «En gang var jeg også noen, der jeg kom fra!» utbryt eget i Haile Bizen si bok La oss si at jeg er (2023).

Men for andre er det produktivt. Victor Hugo skreiv fleire av sine viktigaste bøker i eksilåra på ei forblåst øy i den engelske kanal. For Haile Bizen, poet, redaktør, omsetjar og journalist frå Eritrea, er det slik.

– Det redda livet mitt å få kome til Noreg. Utan fribyordninga hadde eg kanskje aldri fått gje ut noko igjen, seier forfattaren. Då han kom til Kristiansand i 2011, fekk han god hjelp frå fribykoordinatoren, blei tatt med på festival og introdusert for både andre eksilforfattarar og norske forfattarar.

Han trur fribyforfattarane sine opplevingar varierer, og kjenner seg heldig sjølv:

– Viss eg hadde kome hit som vanleg flyktning, hadde aldri nokon spurt meg om å opptre eller skrive ting. Fribyforfattar-statusen har gitt meg mange moglegheiter.

Bizen har skrive eit bestillingsverk til ein antologi om den norske grunnlova og har omsett Karius og Baktus til tigrinja. Han er med i to friby-antologiar og har gitt ut ei eiga samling, i Parallell-serien: La oss si at jeg er (2023). Der er attdiktingane av dikta på tigrinja gjort av Lina Undrum Mariussen, Milena Tewelde, Arne Ruste og poeten sjølv.

– Eg trur det berre er i Noreg det kan vere mogleg å gje ut ei slik bok, kommenterer han.

– Det var så dyrt! Så mange verkstadar der vi sat ilag mange menneske. Ei fantastisk moglegheit.

Det krev ein del ressursar å gje ut ein forfattar som skriv på eit anna språk enn norsk, noko som er tilfellet med fleirtalet av fribyforfattarane.

Redaktør Johanne Fronth-Nygren fortel at på det meste har dei vore fem stykk i rommet medan manusa i Parallell-serien har blitt jobba fram: ho som redaktør, ein grov-omsetjar med god kompetanse på forfattaren sitt morsmål, ein norsk gjendiktar, ein rådgjevar frå Leser søker bok – og forfattaren sjølv.

– Det skal omsetjast så vi som ikkje kan originalspråket, kan lese, så redigerast, og så må ein omsetje endringane igjen, fortel ho.

– Mange fribyforfattarar brukar også tid på å forstå korleis manusarbeid i Noreg fungerer, at redaktørinnspel ikkje er ein ordre eller forsøk på sensur. For nokre kan det også vere re-traumatiserande å jobbe med visse tematikkar. Derfor må ein ha ein lang nok horisont til at bøkene blir skikkeleg gode.

Utgivelsene i Aschehougs Parallell-serie så langt.

Parallell-serien hadde ikkje vore mogleg utan den ekstra pengestøtta frå Kulturrådet, ifølgje Fronth-Nygren. Ho synest dei har vore flinke til å lytte til kva som trengst:

– Der er det vilje. Dei la om ordninga slik at ein kunne søke støtte til fleirspråklege utgjevingar og dessutan søke støtte til omsetjing av minoritetsspråklege manus.

FORKLARING NR 5: LITE VILJE

Støtteordningar er på plass. Likevel er det ingen store forlag som ser ut til å ville knive med Aschehoug om fyrsteplassen som friby-utgjevar. Vi ringer eitt av forlaga utan slike forfattarar i stallen, Cappelen Damm, og får Kari Joynt, sjefredaktør for norsk skjønnlitteratur, på tråden.

– Cappelen Damm påstår å vere opptekne av mangfald, men nyttar seg ikkje av denne ressursen med internasjonale forfattarar busette i Noreg. Kvifor?

– Logisk sett høyrer dette heime i ein annan redaksjon enn vår, i omsett-redaksjonen, sidan dei har best kompetanse på å sørgje for ei god omsetjing til norsk, men så passar det ikkje heilt der heller. Vi er ein redaksjon for norsk skjønnlitteratur, og då ligg det i definisjonen at vi gir ut norske forfattarskap, skrivne på norsk, seier Joynt.

Forlaget vil likevel kunne vurdere eit manus på eit anna språk viss fribyforfattaren informerer om situasjonen i følgjebrevet, ifølgje sjefredaktøren.

Cappelen Damm gav for tretten år sidan ut En fremmed i Hustadvika av Gilles Dossou-Gouin frå Benin, som døydde i 2016. No er det ifølgje Joynt lenge sidan sist forlaget fekk manus frå ein fribyforfattar.

– Faren med idealistiske ordningar som har funnest ei stund, er at ein tek dei for gitt og sluttar å følgje med. Men om vi får manus, vil vi lese og vurdere.

Fleire forlagstilsette, særleg yngre folk, kjenner nok ikkje til fribyordninga, trur Joynt.

– Det hadde vore bra for forfattarane om nokon aktivt informerte forlaga om dei særskilde utfordringane deira. Dette med at det finst støtteordningar til omsetjing, til dømes. Kvardagen i forlaga er svært travel, ein kan ikkje stole på at folk her har overskot til aktivt å oppsøke dette.

– De oppsøker andre potensielle forfattargrupper, som skriveskulestudentar?

– Jau, men dei er gjerne samla i ein antologi, og det er veldig lett å be om meir tekst sidan dei skriv på norsk. Fribyforfattarar sine tekstar vil vere krevjande å jobbe med på ein heilt annan måte.

Vi ringer vidare til Gyldendal, som gir ut fribyforfattaren Soudabeh Alishahi. Iranske Alishahi er ein av få fribyforfattarar med fleire utgjevingar i Noreg bak seg, to av dei på Gyldendal. Kari Marstein, redaksjonssjef for norsk skjønnlitteratur, har eit anna perspektiv på kvifor forlaga i så liten grad gir ut fribyforfattarar.

– Det er sjokkerande vanskeleg å få merksemd rundt utgjevingane, seier ho.

– Forlaga blir oppmoda til å ha meir mangfald og få inn andre typar litteratur, men erfaringane våre når det gjeld fribyforfattarar, er at interessa er lik null.

Marstein har gjort seg nokre tankar om kva det kome av.

– Kanskje er det fordi Alishahi skriv eit stykke utanfor den norske tradisjonen, slik at romanane blir opplevd som framande av mottaksapparatet. Ein trur at ein ønskjer seg mangfald, men samtidig vil at det skal sjå likt ut som på norsk.

Saman med dei ekstra ressursane som krevst, kan dette gjere at forlaga tenkjer seg om både ein og to gongar, trur Marstein.

– Vi prøver å tilpasse arbeidet vi gjer til kvar forfattar. Samtidig må vi meistre språket teksten er skriven på, for å gjere ein god jobb. Når ein som redaktør kjenner at ein ikkje kan yte det beste for ein forfattar, blir arbeidet tyngre, og slik sit det nok lenger inne å kaste seg over tekstar på framande språk.

FORKLARING NR 6: ELEFANTEN

Så kva med forlaga sine avdelingar for omsett litteratur? Med språkkyndige folk, redaktørar eller frilans-konsulentar, som kan vurdere manus på andre språk enn norsk, inkludert fribyforfattarar sine?

Det er likevel ikkje så enkelt, skal ein tru redaktør Bernhard Mohr i Cappelen Damm:

– Fribyforfattarane konkurrerer mot forfattarar med bøker som har spela ei rolle eksempelvis i syrisk eller egyptisk litteratur, og har blitt gitt ut i mange land, seier han.

– Det gjer det lettare å anta boka. Ein ting er den litterære kvaliteten, men det at ei bok har ei verknadshistorie, har også noko å seie.

Mohr peiker også på at dei fleste forfattarar treng redaktør, og at mange av fribyforfattarane har mista tilgangen på sine i heimlandet.

– Norske forlag manglar redaktørar med morsmålskompetanse i språka fribyforfattarane skriv på. Det må ein ha, eller tilnærma ha, for å kunne gjere ein god jobb som fyrste redaktør for ei bok.

– Har de ikkje folk i redaksjonen som kan andre språk, som arabisk eller persisk?

– Vi les ein del språk, som russisk og fransk, men arabisk og persisk er det ingen som har kompetanse på.

– Kva med å bruke fribyforfattarar som konsulentar?

– Eg har eit par russiskspråklege fribyforfattarar eg snakkar og diskuterer bøker med. Den kompetansen blir nok brukt, men kanskje ikkje alltid så systematisk.

Det spørst også om det finst ein elefant i denne reportasjen, i form av meir eller mindre medvitne førestillingar hjå redaktørar, kritikarar, pressefolk og lesarar om kva litteraturtradisjonar som har størst verdi. Ein skal ikkje sjå lenge på listene over omsett litteratur for å konstatere at dei, som litteraturoffentlegheita elles, er sterkt orientert mot det angloamerikanske, med innslag av språk som fransk, russisk og tysk. Vi nemner dette perspektivet for Bernhard Mohr. Det er ein trong marknad for omsett litteratur, meiner han, og er ikkje einig i at det angloamerikanske dominerer så eintydig.

– I fjor gav vi ut palestinske Adania Shibli, som har vore ein kjempesuksess.

SPARKE FRAM OG TILBAKE

Fribyordninga skal hjelpe forfølgde forfattarar og kunstnarar med å finne tryggleik. Men ho skal også gjere meir enn det, ho skal hjelpe dei med å få halde fram kunstnarskapa sine. Når så mange av dei som har kome til Noreg, paradoksalt nok mistar moglegheita til å uttrykke seg, fungerer då ordninga som ho skal?

– Det har blitt større merksemd kring fribyforfattarane dei siste fem–seks åra, seier nasjonal fribykoordinator for PEN, Ingeborg Kværne. Ho har overordna ansvar for å koordinere arbeidet i det norske fribynettverket, som mellom anna skal bidra til at arbeidet til fribyforfattarane blir formidla til publikum.

– Kvar gong ein fribyforfattar står på ei scene, blir gitt ut på norsk eller får ei melding, så har vi lukkast, meiner ho.

– Men jobben er på ingen måte over.

– Forlaga etterlyser meir informasjon om fribyforfattarane. Kunne de ikkje ha vore meir aktive med formidlinga?

– Ordninga har funnest lenge, og Norsk PEN er ein organisasjon med forfattarar, journalistar, redaktørar og forleggarar. Så eg har vanskeleg for å tru at forlaga ikkje skulle kjenne til dette, seier Kværne.

Ho peiker på at Norsk PEN er ein liten organisasjon, med avgrensa ressursar, noko som vanskeleggjer systematisk informasjonsverksemd – særleg med tanke på at ordninga har vakse svært mykje det siste tiåret utan at ein har fått tilført meir ressursar for å følgje opp fribyarbeidet.

– Vi har kontakt med forlaga, mellom anna gjennom omsetjarar og forfattarar som allereie er gitt ut, og vi er til stades på festivalar for å synleggjere dei, men vi er ikkje litterære agentar. Då måtte vi ha vore rigga litt annleis. Hovudoppgåva vår er å sikre at sjølve fribynettverket kan finnast, seier Kværne og legg til:

– Så må eg nesten få sparke ballen tilbake. Forlaga står ikkje akkurat og bankar på døra vår. Dei må ville finne dei nye stemmene i Noreg også, og det er fleire enn dei minoritetsstemmene som er fødde og oppvaksne her.

AVSLUTNING

Det var ein gong eit lite kongerike som bestemte seg for å ta imot forfattarar frå heile verda, men som heller enn å nyte godt av alt dei kunne bidra med, sende dei på norskkurs, gjorde vegen til forlagsdøra lang og lunefull og let vere å omtale og kjøpe bøkene deira viss dei kom ut.

Men dette kan også få ein lukkeleg slutt. Berre på dei siste fem åra har éin einskild bokserie, Parallell, bidrege til ein bratt oppover-kurve i utgjevingsstatistikken. Forfattarar som Haile Bizen og Fatemeh Ekhtesari får meldingar i avisene og blir invitert rundt på landets festivalar, der dei står på programmet i kraft av seg sjølve og forfattarskapa sine. Redaktør Johanne Fronth-Nygren vil gjerne utfordre fleire forlag til å melde seg på:

– Om kvart forlag hadde hatt eit mål om å jobbe med berre eitt fribyforfattar-manus i året, ville det ha utgjort ein enorm skilnad.

Tekstane til forfattarane i antologiar som Å kysse en ørken, å kysse en myr demonstrerer at det finst meir enn nok av høg kvalitet som enno ikkje har kome ut i eigne norske utgjevingar. Som tekstane til Mehdi Mousavi:

– Fribyordninga har redda livet til mange kunstnarar. Men dei åndelege liva våre treng også å bli redda, seier han.

Han er overtydd om at innsatsen det krev å gje ut ein forfattar som skriv på eit anna språk, vil vere verdt det:

– Kvar stor forfattar som kan bane seg veg inn i norsk litteratur, kjem dit med nye idear og friske perspektiv, seier Mousavi.

 – Det bidreg til at landet sin litteratur blir større, men også til at lesarar kan forstå ulike kulturar og tenkemåtar – og det er det eit desperat behov for i verda i dag.