Tronge fødslar

Endå eit tiår er ved vegs ende, men når var det eigentleg 2010-talet starta? For litteraturens del er svaret hausten 2009, med lanseringa av Karl Ove Knausgårds Min kamp og det som kan sjåast som den norske litteraturoffentlegheitas «pissoar-augeblikk». Slik Marcel Duchamp i 1917 viste fram eit ferdigfabrikkert pissoar og sa at «dette er også kunst», la Knausgård fram sitt eige liv og sa at «dette er også litteratur». I begge tilfella har påstandane ført til ein diskusjon om kva som då fortener å bli kalla kunst, men Duchamp har hatt tida på si side, og i løpet av 1900-talet førte introduksjonen av readymade-en som konsept til at handverket forsvann som ein obligatorisk dimensjon ved biletkunsten. Det siste tiåret har fleire uttrykt ei uro for at den knausgårdske autofiksjonen skal ha ein liknande effekt på skjønnlitteraturen, men med negativt forteikn: at det å gje flate skildringar av ordinære hendingar i ordinære liv ein fot innanfor det litterære rommet, til sist vil føre til at døra går av hengslene. 

Dette er for så vidt ei uro eg deler, utan at eg med dette påstår at fattigmanns knausing var 2010-talets absolutt dominerande modus operandi. I dette nummeret av Vinduet har me bedt ei rekke kritikarar og forfattarar om å trekke fram det sterkaste verket frå tiåret som er gått, og svara femner då også eit breitt litterært spekter.

Likevel ser me tilbake på ei tid der terskelen for å skrive skjønnlitterært har blitt senka, nettopp fordi litteratur som i liten grad strever etter ei kunstnarisk forskyving eller opphøging av røynda har vorte veldig synleg. Men dette betyr sjølvsagt ikkje at det er enklare å skrive no enn før. Om ein skal trekke nokon lærdom ut frå det seinaste tiåret, er det heller påminninga om kor vanskeleg det er å skrive god og verknadsfull litteratur. Min kamp er eit vellukka verk på trass av, ikkje på grunn av, det radikalt sjølvbiografiske utgangspunktet. Det er også eit verk som, ifølge si eiga skapingssoge, er fødd ut frå forfattarens strev med å rettferdiggjere litteraturen i det heile. Mot slutten av andre bok skildrar han korleis han dei siste åra «har mistet mer og mer tro på litteraturen.» Same kor han vender seg ser han fiksjon og forteljingar, «oppdiktede mennesker i en oppdiktet, men virkelighetstro verden.» Forteljaren opplever det som ei krise. «Jeg klarte ikke å skrive i det , det gikk ikke, hver eneste setning ble møtt med tanken; men det her er jo bare noe du dikter opp. Det har ingen verdi.»

Som eit slags ekko av dette, er det verdt å merke seg spørsmåla den danske forfattaren Kristina Stoltz stiller i dette bladet, om korleis ein som forfattar forsvarar det ein sjølv gjer.

Der kommer et produkt ud af [at skrive] som man giver videre til verden, men er det nødvendigvis et produkt som vil gøre noget godt for verden? Hvilke kriterier skal vi opstille for hvornår noget er godt nok til at blive udgivet (forstået både æstetisk og moralsk)? Når det i sin form og stil er nyskabende? Når det fortæller en historie som, i bedste fald, vil nå mange? Når det forholder sig bevidst politisk? Hvem skal dømme?

I fyrste instans er det forfattaren sjølv som må ta stilling til desse spørsmåla, seier Stoltz. I andre instans, kan me legge til, er det opp til oss som lesarar og kritikarar å vurdere: Kva ynskjer me av litteraturen, og kva krav kan me stille til den? Om me skal gjere det enkelt for oss sjølve, no på slutten av tiåret, kan me formulere det slik: Mykje, og høge.

Maria Horvei

Oslo, 21. november 2019