Blikket formar

I Kristina Leganger Iversens bok Det sanne og det synlege (2024) er temaa det blir snakka om både ubehageleg gjenkjennelege og tankevekkjande. Gjennom dialogen mellom tre karakterar speglar Iversen korleis kvinners identitet – frå nokre hundreår sidan til Instagram-generasjonen – kontinuerleg er blitt og blir forma og utfordra av mannens blikk. Boka trekkjer linjer frå kvinneskikkelsene i biletkunsten frå 1600-talet til dagens feministiske diskursar om sex og samtykkelov. Kor mykje av identiteten vår kontrollerer vi eigentleg sjølve?

Som tittelen antydar, krinsar Det sanne og det synlege rundt tema som synlegheit og sanning, om korleis vi ser og blir sette. Med den norske debatten om samtykkelov som bakteppe undersøker Iversen korleis blikket kan krenkje, men også vere ei kjelde til begjær. Dialogane mellom Albertine, Betina og Gemma dreg oss inn i komplekse situasjonar der private grenser kolliderer med offentleg eksponering. Eitt døme er da Albertine fortel om ekskjærasten som brukar den første intime natta deira som inspirasjon til ein roman. Sjølv om ho blir spurt om lov, avslører reaksjonen hennar – eit automatisk, nesten drillprega «ja» som ein cheerleader – korleis sosiale normer og internalisert skam gjer det vanskeleg å setje grenser. Denne scena får nok eit lag av kompleksitet da veninnene prøver å forstå og hjelpe henne med å gjenreise integriteten:

ALBERTINE

Det hadde ikkje noko å seie, tenkte eg, kva eg hadde å seie, så eg sa ingenting.

BETINA

Spurde du han om det?

ALBERTINE

Om kva då?

GEMMA

Om korleis han ville vite korleis det var for deg å lese dette? Kva du syntest om det?

ALBERTINE

Nei, det fall meg ikkje inn eingong.

Betina og Gemma engasjerer seg i Albertines forteljing om kva som skjedde og kva ho tenkte. Deretter hjelper dei henne med å resonnere, dei fullfører Albertines tankerekkjer og setningar, nærmast som om de hadde vore til stades i dei ulike situasjonane som blir beskrive. Grepet held og fram då Betina og Gemma fortel kvar si anekdote. Grepet gjer at boka kan lesast som at dei tre kvinnene eigentleg er ein og same person som kastar ball med seg sjølv. Men grepet kan òg lesast som eit bilete på at mange kvinner deler ei rekkje ubehagelege erfaringar som diverre er ganske like, at det rett og slett ikkje er så vanskeleg å gå vidare på anekdoten til nokon annan fordi ein har liknande erfaringar sjølv.

Iversens tekst står solid plassert i ein feministisk tradisjon som er oppteken av kroppens autonomi, men også av dei subtile måtane kvinner internaliserer og gjenskapar blikket si makt. Iversen skriv ut tankane til Albertine i ein poetisk tankestraum:

Dette minner meg om noko eg opplevde

Dette minner meg om noko ei venninne fortalde meg om

Dette minner meg om noko eg las

Dette minner meg om Munchs Madonna-måleri

Dette minner meg om #metoo

Er ikkje dette eigentleg den vanlege historia

Er ikkje dette eigentleg alle kvinners historie

Er dette eigentleg ei historie i det heile tatt

Kva får deg til å tru det er noko spesielt med deg

Har du eigentleg noko å fortelje om

Viss du kunne ha sagt noko, kvifor hadde du sagt noko?

Kva er det du vil med det du har å seie?

Albertines tankar i utdraget står i kontrast til den elles dialogbaserte forma i boka og utforskar korleis individuelle erfaringar blir forma og utfordra av kollektive historier. Det finst eit spenningsfelt mellom det personlege og det universelle der kvinner si rolle i verda ikkje berre blir definert av eigne opplevingar, men òg gjennom eit nettverk av kulturelle referansar, historiske strukturar og andre sine erfaringar.

Albertine nærmast mistrur si eiga historie – som om ho må måle sin eigen verdi og unikskap mot både kunsthistoriske referansar som Munchs Madonna og globale rørsler som #metoo. Dette peikar på ei form for sjølvjustis kor individet si forteljing må vere spesiell eller banebrytande for å vere verd å dele. Paradokset ligg i at Albertines tvilande blikk på seg sjølv speglar ei kollektiv erfaring der kvinner ofte stiller spørsmål ved kor viktige deira eigne opplevingar er – sjølv når dei deler trekk med historier som har prega heile generasjonar.

I kapittelet «Dei som poserer, dei som ser» skriv Iversen om Diego Velázquez’ måleri Rokeby Venus. At dette biletet òg pryder bokomslaget, er ei påminning om korleis kvinnekroppen historisk har vore både idealisert og objektivisert. Velázquez’ Venus ser oss gjennom spegelen. Det er eit bilete som inviterer og avviser blikket vårt på same tid, fordi spegelbildet hennar verkar retta mot oss, men er samtidig uklart og utilgjengeleg – som om ho ser oss utan heilt å anerkjenne oss. Denne samanhengen mellom klassisk kunst og det moderne kroppsbiletet gjev teksten ein metadimensjon.

Iversen er uredd i utforskinga av det kvinnelege begjæret etter å bli sett og den parallelle frykta for eksponering. Dobbelheita mellom ønsket om å vere synleg og behovet for vern gjer Det sanne og det synlege dramatisk ved at spenninga mellom det intime og det offentlege blir levandegjort i dialogane. Det sceniske potensialet i teksten inviterer lesaren – og tilskodaren – til å bli del av det blikket karakterane både søker og avviser.

Iversen skriv om måten vi presenterer kroppane våre på i sosiale medium, der kvinner poserer ikkje berre for menn, men også for kvarandre. Sosiale medium er ein stad der makta i blikket er blitt internalisert slik at vi konstant også vurderer oss sjølve. Vi ser alltid oss sjølve gjennom blikket til nokon andre.

På eit tidspunkt snakkar Albertine, Betina og Gemma om at feministar med inga eller lite sminke må kunne romme feministar med fullt sminka andlet. Men når dømet som blir trekt fram er ein prepubertal slektning, blir diskusjonen verre. Blir den unge jenta attrådd og seksualisert fordi ho sminkar seg som ein Kardashian, på eigne eller andre sine premiss? Ubehaget blir forsterka av at det er ein mannleg lærar på skulen der jenta går, som seier ifrå om at ho brukar for mykje tid på sosiale medium. Ein lurar jo: Kvifor såg han i det heile tatt på Instagram-profilen hennar?

Dette spørsmålet dreg fram ein gjennomgåande tematikk i teksten, nemleg korleis blikket – spesielt mannen sitt blikk – kan opplevast både granskande og definerande. I denne situasjonen ligg det òg ein ironisk undertone, for medan læraren hevdar å vere ein ansvarleg vaksen som peikar på noko upassande hos den unge jenta, reiser det like mange spørsmål om hans eigen posisjon som betraktar. For kven sitt blikk gjer eigentleg situasjonen ubehageleg? Det er nettopp slike nyansar Kristina Leganger Iversen manar fram i teksten – korleis ansvar og skuld kan forskyvast, og korleis det å bli sett kan vere både ei krenkande handling og andre gonger ein heilt vanleg del av sosial interaksjon.

På denne måten tematiserer teksten ikkje berre rolla til individet, men òg dei doble standardane og forventningane samfunnet har til korleis unge jenter skal sjå ut og oppføre seg. Blir dei seksualiserte fordi dei sjølve ønsker det, eller fordi dei vert tolka gjennom det objektiverande blikket til andre?

Iversen skriv korte, poetiske setningar. Det speglar også ny norsk moderne scenekunst, i retning av både Arne Lygre og Jon Fosse; å seie det meste med nokre få ord og late underteksten tale høgast. Venninner som utgangspunkt for ein dialog minner òg om Camara Lundestad Joofs stykke De må føde oss eller pule oss for å elske oss, som likt med Iversens bok er ein tekst som kretsar kring blikket og korleis ein blir oppfatta i lys av definisjonane til dei andre.

Ein av styrkane til teksten er korleis Iversen gjev rom for kompleksitet og nyansar. Gjennom ufiltrerte tankar og meir reflekterande dialogar viser ho korleis kvinner opplever situasjonar ulikt og likt på same tid – det som for éi er eit grenseoverskridande overtramp, kan for ei anna vere ei diffus, men gnagande erfaring. Betinas tilsynelatande «problemfrie» erfaringar blir utfordra då ho brått kjem på ei hending frå ungdomstida som ho tidlegare hadde avfeia. Minnet – som eit kornete bilete frå eit gamalt webcam – kastar lys over korleis traumatiske opplevingar ofte blir skyvde til side før dei brått dukkar opp att og tvingar oss til å revurdere dei.

Som lesar er det lett å sjå føre seg denne teksten på ei scene. Det sanne og det synlege har ei dramatisk kraft som eignar seg godt for scenisk framføring, og det gir rom for eit mangfald av tolkingar frå ulike regissørar. At teksten blir utgitt som bok før ei eventuell scenepremiere, kan tyde på ein trend eg håpar vi vil sjå meir av, altså at dramatisk tekst blir gjeven ut uavhengig av sceneoppsetningar.

Iversens tekst står som eit sterkt feministisk verk i ei tid der vi framleis kjempar for kontroll over våre eigne narrativ og retten til å definere eigne erfaringar og identitetar utan å bli overstyrte av forventningane til dei andre. Ho viser oss at blikket alltid vil vere ei kjelde til både makt og sårbarheit.