Eit hundreår i livet

Året er 1902, vi er i Gallia, og ei ung mor har mista spedbarnet sitt i krybbedød. I sju dagar skal ho sørgje, etter jødisk skikk, og ho sit på ein arva fotskammel, utan å forlate huset. Mannen hennar, ein kristen funksjonær på niande lønstrinn, klarer ikkje bere sorga og reiser over havet til Amerika. Kvinna, som no ikkje lenger er mor, og som no er aleine, byrjar jobbe i butikken til mora. På si treffer ho fleire av dei mannlege kundane, for å spe på lønna med eit par sko, kanskje ein kjole.

Forteljinga er den første av fem bøker i den tyske forfattaren Jenny Erpenbecks roman Aller Tage Abend, som på norsk har fått tittelen Alle dagers ende, og krinsar rundt denne skilsetjande hendinga som snur liva til romanpersonane på hovudet. Spørsmåla er inntrengande: Kva kunne dei gjort annleis? Var teppet for tjukt? Var det fordi ungen sov på ryggen? Eller var barnet sjukt, utan at dei skjønte det? Kva om faren hadde tatt ein neve med snø og lagt på barnets bryst, ville det ha overlevd då?

Tilfall og skjebne

Det er sjeldan ein får vite om det kunne ha vore annleis om ein hadde handla annleis, men hos Erpenbeck får vi svaret på dette siste spørsmålet. For jamvel om barnet døyr i første bok, får det ein ny sjanse til liv i første mellomspel – Intermezzo – på grunn av ein neve med snø frå vindaugskarmen som faren i eit innfall legg på barnet sitt vesle bryst. I denne forteljinga drar ikkje faren til Amerika. Barnet veks til, jenta får ei søster, og familien flyttar til Wien. Hovudpersonen, eldstejenta, skal døy fire gonger til, i dei fire bøkene som følgjer. Først som livstrøytt ungjente i eit Wien hardt ramma av første verdskrigen, så som partifunksjonær i Moskva under Stalins utreinskingar under den store terroren, etter eit fall som berømt forfattar i DDR på sekstitalet og som nittiåring på ein omsorgsheim i 1992. Tre av gongene vil forteljaren det annleis, og ho lever vidare.

Vilkårlegheita kviler like så tungt som skjebnen over denne forteljinga om eit liv og eit hundreår i europeisk historie. Det handlar om konsekvensane vala ein tar som individ kan få, men også om konsekvensane av vala eit kollektivt samfunn har tatt, kan få for individet. Ikkje minst handlar det om tida som går, ugjenkalleleg – sjølv om Erpenbeck i denne romanen gjer forteljaren til herre over tida for å kunne gi hovudpersonen stadig nye sjansar til liv. Der tilfeldigheiter gjer at ho ikkje døyr likevel, fordi ho som ungjente i Wien gjekk ein annan veg, eller fordi han som skulle vurdere saka hennar i Sovjet, valde å legge mappa hennar i ein annan bunke, var det ikkje til å unngå at bestefaren i Gallia brutalt vart hogd i hel i ein pogrom, eller at bestemora og mora truleg blir offer for nazistane sitt utryddingsprosjekt. «Det hadde vært godt om tilfeldighetene fikk råde, tenker hun, og ikke en gud», seier den sørgjande mora i første bok. Setninga blir hengande som eit spørsmål det ikkje finst svar på, over heile romanen og det tjuande hundreåret, som vi følgjer nesten heile vegen frå start til slutt.

Alt som står på spel

Eg kan ikkje seie anna enn at eg er overmåte begeistra over denne romanen, i likskap, kan det sjå ut til, med ein nokså samla gjeng kritikarar i Noreg. Begeistring og gode romanar er heldigvis ikkje sjeldan vare. Men det er ikkje kvar dag ein roman drar lesaren inn så uavvendeleg som denne, slik eg ser det – rett inn i eit univers der alt står på spel, og i somme tilfelle kan tapast eller vinnast med ørsmå justeringar, utan at ein sjølv anar kva som skal til. «Fremtiden lar seg ikke prute ned i pris, særlig i tider som disse, den kan bare kjøpes med fortiden», lyder det i andre bok, ho kan vinnast berre ved å gjere gjort ugjort, eller omvendt. På same måten kan også fortida formast av framtida. Det får partifunksjonæren i Moskva lære, der kjennskapar som tidlegare var høgt akta, no blir rekna som forrædarske og fører til at ho må grave si eiga grav i ein straffeleir ein stad i den sovjetiske øydemarka.

Særleg den første historia er, ja nesten trollbindande; sorga over å miste eit barn slik Erpenbeck formidlar det, blir gjennomtrengande. Men menneskeleg erfaring blir skildra på ein insisterande, men nesten aldri sentimental måte gjennom heile romanen. Eit unntak må vere den meir kjensleladde scena då bestefaren blir drepen i Gallia, som kan oppfattast som eit stilbrot – like fullt seier det også mykje om kor grufull ein skjebne nokon kan få, og kor lite betyding ho kan ha for andre. For, som enka etter den drepne seier: Slutten på dagen då nokon døyr, er langt ifrå alle dagars ende. Og då hovudpersonen til slutt møter sin endelege død, sit den vaksne sonen hennar att utan å vite noko om desse skjebnane, utan noko særleg forhold til liva som er levd før. «Det har ikke tatt et menneskeliv engang før byen ikke angår ham det aller minste», blir det fortalt om då han besøker mora sin oppvekstby, Wien.

Utforskar minnelitteraturen

Med Alle dagers ende skriv Erpenbeck seg inn i ein tysk romantradisjon av minnelitteratur, som stadig blir utforska i nye utgivingar – også dei siste fem–seks åra etter at boka kom på tysk i 2012, som Mathias Nawrats Die vielen Tode unseres Opas Jurek (2015), Katja Petrowskajas Vielleicht Esther (2014), Natascha Wodins Sie kam aus Mariupol (2017) og Frank Witzels Direkt danach und kurz davor (2017).

Ved å fortelje ei eller fleire personlege historier arbeider dei seg også gjennom historiske hendingar og politiske endringar som har prega Europa i det 20. hundreåret. For hos Erpenbeck handlar det ikkje berre om fru Hoffmann, som hovudpersonen får til namn i siste bok, men om enkeltmennesket sin plass i ei kollektiv, traumatisk historie. Somme passasjar kan hende tenderer mot det høgtsvevande, men så handlar det også om store ting, som kan endre eit liv, eit land, ei framtid. Formuleringane opplevast ikkje som anna enn tvingande nødvendige, kanskje med nokre få unntak. Slike refleksjonar er fleire stader heilt tydeleg formulert, som her, gjennom blikket til hovudpersonens far i bok II:

Men når hun sover, setter han seg gjerne ved senga hennes og gjør et nytt forsøk på å komme til bunns i noe som en stund har stått for ham som det største mysteriet i menneskehetens historie: hvordan forandringer, tilstander eller hendelser av allmenn natur – som for eksempel krig, eller langvarig hungersnød, eller en funksjonærlønn som ikke holder tritt med den løpske inflasjonen – kan sette sitt preg på et hvilket som helst individuelt ansikt. Hos den ene får de håret til å gråne, hos en annen eter de opp et par yndige kinn så huden strammer over kantete kinnbein; avspaltingen av Ungarn kan manifestere seg som sammenbitte lepper i ansiktet til en kone, for eksempel hans egen. [...] 

Erfaringsverdene Erpenbeck leiker seg med, er attkjennelege frå historiebøkene: eit austeuropeisk nazidiktatur, to verdskrigar, stalinistisk vilkårlegheit, ein djupt rotfesta antisemittisme og eit DDR i villfaring. Til grunn ligg også biografien til Erpenbecks bestemor, forfattaren Hedda Zinner, som vart fødd ein stad i det austerriksk-ungarske keisarriket på starten av 1900-talet, som levde i eksil i Sovjetunionen mellom 1935 og 1945, og som døydde i Berlin i 1994.

Eg har vore spent på denne utgivinga av fleire grunnar, for det første fordi eg ikkje var like overmåte begeistra for den førre romanen som kom på norsk, i 2017, Gå, gikk, har gått, for det andre fordi eg byrja lese denne romanen på tysk for fleire år sidan, men den gongen enda med å legge han frå meg. Det seier litt om kva betyding det har å lese på morsmålet sitt (og sjølvsagt noko om at ein burde auke intensiteten på lesetreninga på framandspråket), og det seier heilt klart mykje om omsetjinga. Ute Neumann har imponert meg ved fleire høve tidlegare, og ikkje mindre denne gongen. Ein kan lett sjå for seg at språket kunne ha blitt noko oppstylta i overføringa til norsk, men Neumann har fått til den same insisterande refleksjonen over tilværet og den same undersøkinga av menneskeleg erfaring på tvers av generasjonar og epokar i eit levande norsk. Det er det berre å ta av seg hatten for.