Gone fishing

Kjartan Fløgstad var heldig. Han fekk reise rundt jorda. På reisa fekk han bu på ein heil masse hotell. Fellesnemninga for desse hotella er Hotell Tropical. Dei representerer etter Fløgstads syn modernitet, det rotlause liv borte frå der ein høyrer til. Fløgstad reiser og leiter i tropane, både som språkleg figur og som temperert sone. Hotella er minnesmerke over bestialitetens historie.

Som alle kolonihotell er også Raffles (Singapore) i utgangspunktet bygd for å husa dei mordariske galningane og rasistiske desperadoane som i praksis utførte dei imperialistiske erobringane. Den vakre bygningen utgjorde ramma rundt livet til råbarka eventyrarar som med Raffles som utgangspunkt øydela tradisjonelle samfunnsformer, røva det dei kunne få tak i, og gjorde kva som helst for profitt, utan skuggar av tvil. (s. 56)

Hotella er med Fløgstads lesning bilete på ein verdsomspennande og undertrykkande økonomi av utbyting som før gjekk under namnet imperialisme og som i dag har fått nemninga globalisering. Samstundes har hotella husa (og husar kanskje framleis) skrifta. Fløgstad siterer Adorno: «For eit menneske som ikkje lenger har eit heimland, blir skrivinga til ein stad å bu.» (s. 225) Forfattarar og kunstnarar i eksil som, rivne opp med rota, har nytta hotella som opphaldsstad for å kunne tvinge meining inn i verda ved å skrive.

Fløgstad tek sats mot all verdens urett væpna med Walter Benjamins omtale av varefetisjismen i dei parisiske butikklokala. Dette perspektivet om at overflata er falsk skal han halde på gjennom heile turen verda rundt. For kvar er det Fløgstad begynner reisa si om ikkje heime? Heime best, veit eg. Allereie i forordet loddar (eller ladar) han stemninga ved å parafrasere Olav H. Hauge. Sjølv om verda er i den vonde, globaliserte kapitalens klør, så «Ei morgonstund vil me alltid kunna sigla inn på ein våg me ikkje har visst um». (s. 8) Vidare er underoverskrifta til første kapittel «På varmen». Dette er eit reiseuttrykk frå Fløgstads foreldregenerasjon, min besteforeldregenerasjon (bestefar min segla på varmen i tretti år). Kva for linjer er det Fløgstad er i ferd med å trekke opp? I retorikken er topos avgjerande for korleis ein skal stille spørsmål for å kartlegge kva allment aksepterte meiningar som er relevante for eit resonnement. Arbeidet blir prega av talarens eller skribentens forutforståing, som er eit resultat av både kulturelle og individuelle premiss. Dessutan vil språkets mogelegheiter til å differensiere og strukturere avgjere kva spørsmål som kan stillast. Mogelegheitene vert formidla gjennom språket og er eit resultat av historia. Kvar epoke byr difor på ein viss spørrehorisont, ei avgrensing av kva det vert spurt om.

Georg Johannessen samanliknar i Nytt om Ibsen og andre essays Nordahl Grieg og Kjartan Fløgstad sine topos. (s. 159) Begge er allegorikarar innanfor éin einaste allegori, hevdar han. Nordahl Griegs allegori var det britiske imperiet i krise, framfor avviklinga. Nordahl Griegs historiske ståstad (topos) var eit elska og hata Bergen, eit forminska og nøyaktig spegelbilete av England: to grønne og våte idyllar, nær same hav og med same erfaringar av Joseph Conrads Heart of Darkness (1902). Kjartan Fløgstads allegori er Sauda i eit Latin-Amerika, hevdar Johannesen. Allegorien hans har som basis ein sjølvopplevd geografi ut frå ei tropologisk, lærerik og ærerik ungdomstid i eit aktivt medoppfatta nærmiljø. Både Nordahl Grieg og Kjartan Fløgstad skriv om ei mogeleg framtid i ei umogeleg fortid som blir eit tvitydig produkt av nostalgi og futurisme.

Kven blir då forteljaren Fløgstad? Bak forteljaren skimtar eg ei sjølvforståing og eit verdsbilete som er sterkt til stades i norsk politikk, litteratur og tenking. Bak forteljaren står der ei lang rekke menneske, dei er godt utdanna, har sterk sans for rettferd, dei tilhøyrer den politiske venstresida (kanskje dei no har fått sett mappa si), dei er sterkt anti-amerikanske og anti-imperialistiske. I Johannesen si språkdrakt vert den parallelle dikotomien i Fløgstads allegori danna ved at de to norske skriftspråka utgjer kvart sitt kontinent: Nynorsk er Sør-Amerika. Bokmål er Nord-Amerika. Av dette oppstår ei sterk identifisering med undertrykt befolkning, spesielt den latinamerikanske. Johannesen knyter dei til problemformuleringa: «Fanst det eit løynt kryptokatolsk Noreg, som speida etter nye alliansepartnarar i striden mot den påtvungne og forelda lutheranske nasjonalstaten?» (s. 169) Og fleire av dei er vestlendingar (høyrer eg nokon nynne Evert Taube?) …

Korleis ser verda ut frå Følgstads topos, innanfor sin eigen allegori? Han skriv entusiastisk om det ubarmhjertige ved kolonitida, det urettvise, plyndringa osb. Men dette visste vi jo frå før, gjorde vi ikkje det? Når Fløgstad kjem opp etter luft etter eit av sine mange dykk ned i fortida, ønskjer han å trekke trådar til notida. Den historiske linja går frå spansk, portugisisk, britisk (og alle dei andre) imperialisme til dagens verdsomspennande økonomiske strukturar. Dette er to sider av same sak. Eit vonde har med tida erstatta eit anna. Og dette vondet truar alt som er godt i verda. Høyr berre:

Etter kvart som flathogst av tropiske tresortar, forureining av vatn og jord, og uhemma oljeutvinning øydelegg økosystema i det som med eit kaldkrigsord framleis blir kalla Den tredje verda, blir stadig fleire av innbyggarane på den tropiske landsbygda tvinga inn i byane på jakt etter arbeid eller andre utvegar for å overleva. Demografane spår at fleire titals og kanskje hundrevis av tropiske megabyar vil trekkja til seg nye flokkar av lågtlønna arbeidskraft og skapa utbrot av tuberkolose, hiv/aids og andre dødelege sjukdommar, som sars i 2003 kan stå som eit forvarsel om. (s. 101).¹

Fløgstad og det norske

Forteljarens skygge tuftar verdsbiletet sitt på ein lang tradisjon av norsk sjølvforståing. Det er som vi veit typisk norsk å være god, Noreg er verdsmeister i å gjere udiskutabelt rett. Det er med andre ord typisk norsk å være god til å være god på typisk norskt vis. Den norske forståinga av verda er gjeven oss av naturen sjølv.

Fløgstads reisefølge, Walter Benjamin, skriv i Det tyske sørgespills opprinnelse om denne (sjølv)forståinga. Det middelalderske hevda ei alminneleg oppfatning av forholdet mellom språk og verden som sa at ord har si meining frå menneska, og så har naturen har si meining frå Gud. Gud taler gjennom sitt skapande ord, som finnes bevart i naturen. Naturen er ein allegori og skrifta er menneskets namn på verden. Gud er i – og snakkar gjennom – naturen. Vegen til den sanne innsikt går gjennom å fornemme Guds ord i naturen, å lese «Naturens Bok». Framstår då verda i ein traurig tilstand, som skinn og bedrag, er dette Djevelens verk. Likevel, bak dette skjuler Gud seg, noko berre dei som har truas nådegåve føler seg forvissa om. Det skjønne, det sanne det gode viser seg som Gud gjennom naturen. Den som kan fortolke den allegoriske naturen framstår som Den Gode, valt av Gud.

Ei slik naturforståing gjev nordmenn ei guddommeleg innsikt i rett og gale, godt og vondt. Nordmenn er utstyrt med ei guddommeleg dømmekraft. Den naturgjeve evne spring ut av det norske folk sin kontakt med naturen og urkrefter. Nærleiken til naturen og innsikta i den «tapte» forståinga av verden gjev nordmenn ein unik posisjon til å påpeike urett i verda. Dermed kan nordmannen Kjartan Fløgstad sjå det andre ikkje ser.

Medan det marknadsøkonomiske mellomlaget i økonomien har vore eit privilegert forskingsfelt for samfunnsvitskapane, har det øvste laget av verdshandelen alltid visst å skjula sine spor. Kapitalismens verkelege heim ligg diskret trekt tilbake frå resten av samfunnet. (s. 164)

For kven er desse vonde mennene og kvinnene, statsmenn og kongar, nasjonar og imperium som driv med slik uvettig framferd? Jau, det er mellom anna Spania, Portugal, Storbritannia, Frankrike og Holland. Land som er viktige kulturberarar i den vestlige sivilisasjon. Dei representerer det «falske», eller kultiverte, maske- og maktspelet som er det politiske hjartet i vestleg kultur. Men det er ikkje berre den vondskap som sit i ryggmergen til desse nasjonane som er opphavet til Vondet. Fløgstad koblar den til naturen og værfenomenet El Niño². «Samspelet mellom desse meteorologiske og økonomiske kreftene har forma lagnaden til menneska i tropane i den moderne tidsalderen.» (s. 249) Eg minner om at norske folkeeventyr ender godt fordi helten les og beherskar naturen, han kan difor leve eit godt og sannferdig liv i pakt med den.

Reisa rundt jorda vert avslutta på ski, i pakt med naturen, det gode, det sanne og det skjønne som er det norske. Heime igjen i den norske vinteren, så norsk som Kvikk Lunsj:

Langrenn på ski handlar om å pressa varmen utover, den tette kjernen av indre varme som alle har i seg, utover frå marg og bein, gjennom senar, vev og musklar, utover i kroppen, ut mot kroppslemene, ut i ekstremitetane, ut mot huda, gjennom hud og hår, ut i kleda, ut i undertøyet, gjennom ull og vindstoff, ut i verda, ut i skia, ut mot snøen, ut i lufta, ut i kuldegradene, ut i omverda, ut i skogen, over frosne vatn, opp slakke stigningar og nedover dei opne myrane, medan varmen står som ei boble rundt deg og du har vunne, du har oppheva friksjon og motstand, du har vunne løpet, pressa varmen ut langt utanfor deg sjølv. (s. 251)

Back to the future?

Paul de Man forklarar i Allegories of Reading allegorien som språkleg figur. Han kritiserer på radikalt vis språkets referensielle funksjon, noko som verken impliserer at den referensielle meining kan unngåast, settast i parentes eller reduserast til å bli ein vilkårlig lingvistisk eigenskap blant fleire. Det uleselege erstattar ikkje referensialiteten, den er snarare tekstens reflektering av grensene for, og samanbrotet av, den meining den konstituerer. Allegorien inneber at meininga vert utsett for noko som utgjer både ein trussel og ei utfordring.

Fløgstads allegori er etter de Mans tolkning ein figur i ferd med å tømmast for innhald. Referensialiteten er sviktande. Sauda er ikkje lik Latin-Amerika, nynorsk er ikkje lik Latin-Amerika og bokmål er ikkje lik Nord-Amerika. Fløgstads allegori akselererer mot eit punkt der meininga bryt saman. Rørsla blir motsatt av den meningskapande ved at den allegoriske skrifta ikkje lenger manifesterer seg som ting, teiknet refererer ikkje lenger til røyndomen. Så kan ein diskutere om det er Fløgstads ønske å reflektere over av grensene for, og samanbrotet av, den meininga teksten konstituerer. Eg trur ikkje det.

Fløgstads reisefølgje Benjamin, og de Mans forståing av allegorien som språklig figur, er påfallande like. Men der er forskjellar. Mens de Man generaliserer allegorien til å gjelde all tekst, skil Benjamin mellom middelalderens og barokkens allegoriar. Benjamins omtale av allegorien er heile vegen forankra i eit konkret historisk tilfelle. Vidare ser Benjamin allegorien som ei rørsle i to fasar, frå ikkje-meining til meining. De Mans perspektiv inneber ei innsnevring i forhold til dette: Mens konstitueringa av meining er metaforisk, er samanbrotet av meining allegorisk. Både Benjamin og de Man får imidlertid fram at det uleselege er det punkt kor meininga bryt saman, eit punkt som blir ståande i eit uoppløyst spenningsforhold til meininga. Idet den slår om frå meiningsløyse til meining, manifesterer den allegoriske skrifta seg som ting.

Fløgstads topos kan plasserast innanfor Benjamins forståing av allegorien. Fløgstad har då med eitt hamna i ein pre-protestantisk middelalder saman med utgangspunktet for den norske sjølvforståinga. Han kan jo støtte seg på Bob Dylan; «moving forward by going back, fireing a few random shots at the face of time…». Men er det Fløgstads ønskje at teksten hans tek bustad i det middelalderske? Eg trur ikkje det heller. Hotel Tropical blir, som Georg Johannesen korrekt påpeika, ein tekst om ei mogeleg framtid i ei umogeleg fortid, eit tvetydig produkt av nostalgi og futurisme. Boka har ingen forslag til korleis ein skal lage denne «mogelege framtida».

Tilbake til Heart of Darkness

Georg Johannesen dreg parallellar mellom Nordahl Grieg og Joseph Conrad. Han meiner begge skreiv innanfor den samme allegori, det britiske imperiets fall. Kva gjer Conrad så mykje betre? Conrad tyr i Heart of Darkness til eit grep som fører han forbi den fallgruva Fløgstad har havna i. I rammeforteljinga sit Marlowe saman med mannskapet på båten på Themsen. Dei første orda Marlowe ytrar er: «And this also, has been one of the dark places of the earth.» (s. 5) Før Marlowe tek til å fortelje om sine reiser i Kong Leopolds private koloni Kongo, tenker han på når romerane for første gong sette sin fot der. Ved å gripe fatt i dette, gjer Conrad det kunststykket å la rammeforteljinga skissere og inkludere det omvendte perspektiv ved at imperiestormakta Storbritannia sjølv ein gong var periferi, koloni, det ville og ukultiverte. Grepet speglar hovudforteljinga og viser mangfaldet i historia. Det opphever Det Gode og Det Vonde som stabile storleikar og gjer dei til relative og menneskelege storleikar. Om kulturens bakside er barbariet, så dannar storleikane eit dobbeltgjengarperspektiv. Det vonde er det godes skugge, eller det vi ikkje liker er oss sjølve, vår dobbeltgjengar. Fløgstad kjempar med «das unhemliche» i vestleg sivilisasjon. Det er Fløgstads eigen demon, og der han dreg føljer den med som nissen på lasset.

På røde hæler

I tv-programmet «På røde hæler» reiste Toppen Bech rundt om Afrika på NRK si rekning for å bu på dei gamle ærverdige mansions som dei tidlegare koloniherrane hadde etterlate seg. Toppen drømte seg bort, levde nesten som i «The marvellous life in the Britsh empire». Alt var fint og reint, dei svarte kom med kaffi, og Toppen filma dei høghelte røde skoene sine (til akkompagnement av Paul Simons «Diamonds on the Soles of her Shoes»). Rett nok drog Kjartan Fløgstad verda rundt med politisk alibi, men begge laga ei coffee table-bok (Toppen laga hustru-tv samstundes.) Hotel Tropical er sikkert fin som gåvebok. Den kan settast i bokhylla ved siden av Den store whiskeyboken, Gamle trebåtar og Ekte 68-ere spiser ikke seipanetter.