Maskinen i mennesket

Medan eg las Det kinesiske rommet, kom eg til å tenka på ein annan sci-fi-roman, nemleg Fiasco (1986) av Stanislaw Lem. I Fiasco vekker dei til live ein romskipspilot som blei frosen ned for over 100 år sia , og tek han med på ein ekspedisjon til ein planet langt borte, der ein har oppdaga intelligent liv. Ekspedisjonen prøver å kommunisera med desse vesena, problemet er: Dei får aldri svar.

Den nyaste romanen til Jan Grue er ganske annleis enn Fiasco. Me er i 2027 i ei verd som liknar vår med ganske små endringar: Kamala Harris har vunne presidentvalet (han angrar nok på denne), kong Haakon har erstatta kong Harald av di sistnemnde har døydd eller gjeve frå seg trona si, og det er krig mellom Kina og Taiwan og mellom Georgia og Moldova. Inkje nytt under sola for å nytta ein klisjé, noko Grue diverre au har gjort ein del gongar i denne romanen.

Romanen har fleire forteljarrøyster, og me hoppar mellom Kina, Russland, Noreg, USA og Israel. Alle forteljarar møter karakterar som brått har endra personlegdom. Somme har blitt særs rasjonelle og mista empatikjensle, robotiske kan ein vel seia dei har blitt. I tillegg til dette opplever verda ei sjølvmordsbylgje, noko «robotane» ser ut til å oppmuntra til for menneske dei ikkje tykker har ein nytteverdi i samfunnet. Det heile spissar seg med sjølvmordssarkofagar i California og ein liten trupp sett saman av dei av forteljarane som ikkje har blitt robotzombiar, og som skal redda menneskeheita frå å bli til maskinar av kjøt, skjelett og blod. Det skal dei gjera ved å spora opp ein mystisk litteraturvitar med namn Ecco, i håp om at han har ei løysning på problemet.

Noko av det eg tidleg stussa over i lesinga mi, er stereotypiane i boka. Det er hjå kinesarar det er ei sterk matlukt i leilegheita, det er ein av russarane som er alkoholisert, sjølvsagt er den ikkje-binære ung, på venstresida og tidlegare aktivist. Problemet med desse stereotypiane er at dei forsterkar kjensla av at karakterane ikkje er menneske, men kulisser som er der som sjablong for forteljinga til hovudpersonen, Philip Vinge. I denne romanen er det berre ein karakter som kjennest som eit menneske, og det er Philip, noko som får meg til å lura på om det hadde vore smartare med berre ein forteljarrøyst.

Noko anna som ikkje fungerer så godt i romanen, er at me hoppar frå person til person og frå plass til plass. På eit vis kan det gje kjensla av at me ser på ein TV-serie eller ein film, og eg trur det er meininga at dette skal få oss til å sjå fortellinga frå eit globalt perspektiv. Her har Grue mista eit godt høve, han kunna ha nytta desse plassane til å skildra noko me sjeldan les om i norsk litteratur, men med unnatak av dei partia som gjeng føre seg i California kunne han likeså godt ha plassert alle karakterane i Oslo, med same resultat:

Longtan-parken er varm, men ikke het. Promenaden rundt innsjøen. Ute på den lange lave broen trekker Jin inn den fuktige luften. Hun har med vognen, men Liuxian sitter i bæresjalet. Blikket hennes er våkent, og Jin snur seg slik at de kan se fuglene. Hun hvisker navnene deres. Beltestær, bylbyl, kastanjeisfugl. Alle ting har sitt navn, alle levende vesener. Som et glimt av lys, et stjerneskudd. Se, hør, forstå.

Grue kunne ha skildra parken Jin og Liuxian sit i eller fuglane dei ser, men han vel å ramsa opp fuglane og gje parken eit kinesisk namn, slik at me veit at me er i Kina, men me kjenner det ikkje.

Likevel, det mest problematiske med desse hoppa er at det forsterkar det at romanen gjentek poenga sine. Igjen og igjen blir me fortalt at person etter person mistar empati og blir kjenslekalde maskinar. Grue brukar mest to tredelar av ein roman på 382 sider for å få fram dette poenget. Det blir heller ikkje subtilt skildra, allereie i prologen er det ganske tydeleg kor me er på veg.

Eg trur det er meininga at me skal tenka at dette er skrekkeleg, at dette er eit frykteleg samfunn, og at me som lesarar skal sitta att med ei urovekkande kjensle. Men mengda av eksempel har ein meir avstumpande verknad på meg. Framfor å lesa med kjenslene blir eg irritert over nok ein gong å få informasjon eg har lese mange gongar tidlegare i same bok, berre på forskjellige måtar.

Tittelen Det kinesiske rommet er henta frå eit tankeeksperiment utvikla av filosofen John Searle om KI-system som kan tenka. Inne i eit lukka rom sit ein person som ikkje kan kinesisk, men som forstår eit anna naturleg språk, til dømes engelsk. Personen blir rusta med ein komplett engelsk-kinesisk ordbok og grammatikk. I rommet er det to luker, ei der det kjem inn lappar med spørsmål og instruksjonar på kinesisk, og ei der ein person sender ut svar til desse på kinesisk. Ifylgje Searle vil det frå utsida sjå ut som dette systemet forstår kinesisk, og det vil au passera Turingtesten og bli rekna som eit tenkande system. Likevel viser det kinesiske rommet at systemet ikkje forstår kinesisk i det heile, det opererer berre på eit syntaktisk nivå og ikkje på eit semantisk. Poenget til Searle er at forståinga til datamaskinar alltid vil vera slik han er illustrert av det kinesiske rommet, og at det ikkje er mogleg for kunstig intelligens å simulera menneskeleg intelligens.

Eg byrja meldinga med å nemna Fiasco av Stanislaw Lem. Lem utforskar kommunikasjon eller fråværet av det i fleire av romanane sine, og kanadiske Peter Watts skriv om det kinesiske rommet i sin Hugo-nominerte og Locust-vinnande roman Blindsight. Men der både Lem og Watts gjev oss storslagne bilete me ikkje har førestilt oss før, og utforskar temaa på ein tankevekkande måte, manglar dette hjå Grue. Me er som sagt i ei velkjend verd, og temaa han tek opp, har vore grundig debattert i samfunnet i tiår. Som at me skrollar for mykje på mobilen, at me i sektorar der me burde setta menneske fyrst, som skule og omsorg, er opptekne av resultat, tal og rapportar. Samfunnet ynsker seg effektive borgarar som fungerer som maskinar.

Eg skal ikkje vera altfor hard på nett dette, for med å legga hendlinga berre eit par år fram i tid og med vekt på teknologi, skriv Grue seg inn i ein av trendane me ser hjå norske forfattarar som har skrive sci-fi, til dømes Bjørn Vatne, Cathrine Knudsen og Bår Stenvik. Boka skil seg altså ikkje ut frå sci-fi-litteraturen me har i Noreg, og framfor å henga ut Grue for dette kan me heller spørja oss sjølve kor interessant denne tendensen er.

Dårleg er denne boka likevel ikkje, ho er heilt grei. Faktisk, dersom ein veit korleis ein nyttar KI og spør eit system om å skriva ein norsk sci-fi-roman med KI og filosofi som tema, er det nett dette eg ville ha venta meg. Språket fungerer fint, og temaa kan vera henta frå norske debattsider. Ein del av meg ventar litt på at Grue skal hoppa fram som troll i eske og seia: «Eg lurte dokker! Dette er faktisk KI, det er på nivå med ein standard norsk roman!» Eg håpar ikkje dette skjer. Det eg saknar mest med romanen, er likevel at han er djupare, eller at eg får ny innsikt eller nye perspektiv. Diverre gjev ikkje denne romanen meg dette.